γράφει ο ΦΑΙΔΩΝ ΑΛΚΙΝΟΟΣ
Η Ρόζα απαγορεύει το ρεμπέτικο στην Ελλάδα: Η Ρόζα που λάτρεψε και τραγούδησε το ρεμπέτικο χασικλίδικο τραγούδι, ήταν και η αφορμή να πάψει δια παντός. Με δικό της πάλι τραγούδι, που ετέθη ως ταφόπλακα στα τραγούδια αυτού του είδους, αυτού του κύκλου.
Η Ρόζα Εσκενάζη γεννήθηκε, μάλλον, μεταξύ 1883 – 1887 (κατά Μιχάλη Σέμση) ή κατ' άλλες πηγές την περίοδο 1890 – 1900 και συγκεκριμένα ή το 1895 ή 1897, στην Κωνσταντινούπολη, (αδιευκρίνηστο παραμένει το έτος γέννησης, λόγω της γυναικείας της φιλαρέσκειας, που την οδηγούσε στο να αποκρύπτει την πραγματική της ηλικία, λέγοντας παντού πως είχε γεννηθεί στα 1910). Εβραία.
Η εβραϊκή καταγωγή της κρατάει από τη Σεφαραδίτικη ομάδα.
Σεφαραδίτες
Οι περισσότεροι Εβραίοι της Ελλάδας, ανήκουν στην ομάδα των Σεφαραδιτών, (Σεφαραδίτες).
Η Ελλάδα όμως αποτελεί και την έδρα, της υπό εξαφάνιση Ρωμανιώτικης ομάδας, αλλά και της μοναδικής πολιτιστικής τους κουλτούρας.
Οι Σεφαραδίτες είναι Εβραίοι της Ιβηρικής Χερσονήσου, Ισπανόφωνοι, που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία το 1492 από τους μονάρχες, Φερδινάνδο και Ισαβέλλα.
Εγκαταστάθηκαν, οι περισσότεροι από αυτούς, στη Θεσσαλονίκη. Οι Έλληνες Σεφαραδίτες μιλάνε μια διάλεκτο Ισπανοεβραϊκή την Λαντίνο. Άλλες παραλλαγές της ονομασίας τους είναι Σεφαρδίτες, Σεφάρδοι, Σεφαρντίμ αλλά και Σεφαραντίμ, Σεφαρντείμ και Σεφαρ(α)δίμ.
Ορθογραφία Ονόματος
Η Ρόζα Σκενάζη –Εσκενάζη –Εσκενάζι - Εσκενάζυ, (για την ορθογραφία του επιθέτου της ακολουθώ αυτή, που η ίδια χρησιμοποιεί σε αυτόγραφό της, δηλαδή με -η, και όχι με ιώτα ή ύψιλον), γεννήθηκε μέσα στους κόλπους μιας πολύ φτωχής οικογένειας, από τον Αβραάμ Σκιναζή, τον πατέρα της, ο οποίος ήταν παλιατζής (κατ' άλλες πηγές ήταν αργυραμοιβός – σαράφης στην Κωνσταντινούπολη) και τη Φλώρα, τη μητέρα της. Είχε επίσης δύο αδελφούς, τους Νισίμ και Σάμη, καθώς και μία ακόμα αδελφή που δεν υπάρχουν περαιτέρω στοιχεία ονόματος και ηλικίας της. Η Σάρα ήταν η μικρότερη όλων.
Κομοτηνή
Η μητέρα της Σάρας δουλεύοντας υπηρέτρια σε σπίτι οικογένειας οθωμανών στην Κομοτηνή, είχε κοντά της, για να την προσέχει αλλά και για να τη βοηθάει στις δουλειές του νοικοκυριού.
Κατά τη διάρκεια της εκεί ασχολίας της, η μικρή Σάρα κι ενώ βοηθούσε τη μητέρα της, τραγούδαγε. Από την παρακείμενη ταβέρνα, την οποία είχαν Οθωμανοί, ή από κάποιους περαστικούς Οθωμανούς, που άκουσαν τη μικρή κόρη να τραγουδάει, ένιωσαν πως έχει ταλέντο και πίστεψαν αμέσως πως με τη φωνή της θα μπορούσε να τραγουδάει επαγγελματικά. Είτε λοιπόν οι περαστικοί τη σύστησαν στους ιδιοκτήτες της ταβέρνας, είτε οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες της ταβέρνας την είχαν ακούσει, αποφασίζοντας τελικά πως θέλουν τη μικρή Σάρα να εργαστεί στο μαγαζί τους όπου θα τραγουδούσε.
Πήγαν στο σπίτι της οικογένειας Σκιναζή, το διαπραγματεύτηκαν, αλλά, η μητέρα της Σάρας θύμωσε πάρα πολύ, σχεδόν εξοργίστηκε, όταν άκουσε πως θα μπορούσε η κόρη της να γίνει τραγουδίστρια αποκλείοντας αυτήν την προοπτική και για οποιοδήποτε άλλο παιδί της οικογένειας. Όλα αυτά συμβαίνουν στην Κομοτηνή περί τις αρχές του 1900. Κατά την ίδια τη Σάρα – Ρόζα, η περίοδος αυτή ήταν καθοριστική για την μετέπειτα ζωή της.
Εκεί, τότε, γεννήθηκε η κατοπινή τραγουδίστρια και χορεύτρια, Ρόζα Εσκενάζη.
Το πραγματικό όνομα της Ρόζας Εσκενάζη ήταν, Σάρα Σκιναζή.
Εσκενάζη – Σκιναζή
Εσκενάζη ή Σκιναζή, στην εβραϊκή ονοματολογία σημαίνει Γερμανοεβραίος. Το όνομα παράγεται από την αρχαία εβραϊκή ονομασία της Γερμανίας: εσκενάζ. Επειδή απαγορευόταν μετά από τους διωγμούς των Ρωμαίων να παίρνουν εβραϊκά ονόματα, χρησιμοποιήθηκαν σε πολλές περιπτώσεις, για τα επώνυμα, οι ονομασίες των τόπων όπου διέμεναν οι εκάστοτε Εβραίοι.
Μάλιστα στους εσκεναζείμ, κατά την ονοματοδοσία των παιδιών τους, δεν επιτρέπεται να τους δίνονται ως μικρά ονόματα, αυτά των παππούδων και των γιαγιάδων τους, όσο αυτοί είναι ακόμα στη ζωή.
Θεσσαλονίκη
Η οικογένειά της Σάρας μετακομίζει στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του 1900.
Η Θεσσαλονίκη τότε βρίσκεται στην εποχή που γνώρισε τη ραγδαία οικονομική ανάπτυξή της, με την ταυτόχρονη θεαματική αύξηση του πληθυσμού της, κατά 70%.
Ο πατέρας της Σάρας, ο Αβραάμ Σκιναζή, δούλεψε σε εργοστάσιο επεξεργασίας βάμβακος, κάνοντας και διάφορες άλλες εργασίες για τη βελτίωση του οικογενειακού εισοδήματος. Παρ' όλη τη φτώχεια του, μαθαίνει στην κόρη του γραφή και ανάγνωση, με τη βοήθεια κάποιας γυναίκας γειτόνισσας, που ήταν γραμματιζούμενη. Η μόνη τυπική και ουσιαστική παιδεία – εκπαίδευση της κατοπινής Ρόζας, ήσαν αυτά τα μαθήματα. Κατ' άλλες πηγές δεν ήξερε καθόλου γράμματα και ή τα έμαθε πολύ αργότερα μόνη της ή δεν έμαθε ποτέ αλλά έβαζε κάποιους και την εγγονή της, να της διαβάζουν τους στίχους, τους οποίους μάθαινε αμέσως απ' έξω. Τριάντα τρία χρόνια μετά από το θάνατό της και το μυστήριο της ζωής της συνεχίζεται.
Χαρακτήρας - Ταλέντο
Η Ρόζα Εσκενάζη, όσο ζούσε, είχε καταφέρει με την γλυκύτητα του χαρακτήρα της, να επισκιάσει αρκετές γυναικείες προσωπικότητες της εποχής της, ενώ με το χαρακτηριστικά μοναδικό ταλέντο της, είχε καταφέρει να υπερτερήσει των άλλων, των εξ ίσου με αυτήν, σπουδαίων και κορυφαίων, καλλιτεχνών γυναικών της εποχής της.
Η σπάνια φωνή της, το πηγαίο της ταλέντο, το πείσμα της, το πάθος της για το τραγούδι, ήσαν τα αδιαφισβήτητα προσόντα της, που την κατέστησαν μοναδικά κορυφαία τραγουδίστρια–ερμηνεύτρια, του παραδοσιακού, του ρεμπέτικου και του σμυρναίικου τραγουδιού.
Η διάσημη εβραία τραγουδίστρια κατά τα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του προηγούμενου αιώνα είχε ήδη ξεκινήσει τις ηχογραφήσεις και τις εμφανίσεις της.
Η Ρόζα Εσκενάζη ήταν η πρώτη γυναίκα που τραγούδησε σε πάλκο.
Πολίτικα, Σμυρναίικα, Αρμένικα, τουρκικά, Ελληνικά Τραγούδια, ήσαν ένα μικρό μέρος του ρεπερτορίου της.
Τουρκική γλώσσα
Σημειώνω πως υπάρχουν μύθοι πολλοί και εσκεμμένες συγχύσεις που διέσπειρε η ίδια η Ρόζα για τη ζωή της. Λέγεται πως πρώτα έμαθε να μιλάει Ελληνικά και ύστερα από μόνη της, έμαθε τουρκικά. Πολύ αργότερα. Όλα αυτά όμως ισχύουν αν αποδεκτούμε ως ημερομηνία γέννησής της το 1905 ή το 1910 που η ίδια δήλωνε παντού. Αν όμως η ημερομηνία γέννησής της συνέβη το 1883 ή το 1887, τότε η Ρόζα δε γεννήθηκε μετά την έλευση της οικογένειας στην Ελλάδα, αλλά πολύ πολύ πριν. Ήτοι, όταν έφτασε η οικογένεια του Σκεναζή στη Θεσσαλονίκη, η Ρόζα θα ήταν ήδη δεκαεπτά ετών ή δεκατριών. Όσο και ήταν δηλαδή, γνώριζε τουρκικά. Αφού είχε ζήσει μέχρι τότε στην Κωνσταντινούπολη.
Πολίτικο και Σμυρναίικο Τραγούδι στην Ελλάδα - Σημειώσεις
Τα Πολίτικα και τα Σμυρναίικα τραγούδια δεν ήρθαν μόνα τους στην Ελλάδα. Ο ρυθμός τους, η μουσική τους, ο τρόπος που τραγουδήθηκαν, αποτελούν μάλλον ιδιότυπο σύστημα με πολύ βαθειές ιστορικές καταβολές.
Τα τραγούδια αυτά έφτασαν ή υπήρξαν ταυτόχρονα και εδώ, με πολλούς τρόπους.
1.- Τα άφησαν ως κατάλοιπο οι αιώνες της μωαμεθανικής κυριαρχίας, αφού υπήρξαν καθημερινά διασκεδαστικά των τούρκων και των άλλων της οθωμανίας, από την Άλωση μέχρι τη Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση του 1821. Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας, οι Σμυρνιοί, οι Πολίτες και οι άλλοι, έμποροι και μη, είχαν ανοιχτά πάρε δώσε με την Ελλάδα. Έτσι κάθε που έφταναν εδώ, διασκέδαζαν με τα δικά τους τραγούδια, τα Σμυρναίικα ή τα Πολίτικα, τα αρμένικα ή τα Ποντιακά, όπως και στην από κει πατρίδα τους.
2.- Τα έφεραν μαζί τους οι προαιώνιοι κάτοικοι των Ιωνίων παραλίων, οι Έλληνες που βρέθηκαν επί χιλιετηρίδες, να ακμάζουν στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου, στην απέναντι πλευρά του Πολιτισμού. Τα κουβαλούσαν μαζί τους, σαν πραμμάτεια, όπως και οι κατά πολύ αργότερα μετανάστες της Αμερικής, της Αυστραλίας, του Καναδά, της Γερμανίας. Όπου κι αν πήγαιναν οι Έλληνες, όπου κι αν βρεθούνε ή σταθούνε, πάντα μαζί τους έχουν το τραγούδι τους, τη μουσική τους.
3.- Τα άφησαν κληρονομιά στους Έλληνες, οι Έλληνες του Ίαμβου, του Ανάπαιστου, του Τροχαίου. Οι αληθινοί δημιουργοί του Παιάνα, του Ύμνου, της Λύρας και της Μούσας της Μουσικής και του Λόγου. Οι Αρχαίοι Έλληνες που κατοίκησαν τη Μικρά Ασία, τον Πόντο, την Καυκασία, την Ασία. Που τα είχαν πάρει μαζί τους από τον Περσέα, τον Ηρακλή, τους Αργοναύτες, το Μέγα Αλέξανδρο.
4.- Τα άφησαν οι κληρονόμοι τους, οι συνεχιστές των προηγούμενων, που δημιούργησαν το Βυζάντιο, που σήκωσαν στην πλάτη τους τη λαίλαπα της ανασύνταξης, που έφεραν την Κλασική Μουσική Παιδεία της αρχαιότητας, να στέρξει τους χριστιανικούς ύμνους και τις νέες θρησκευτικές επιρροές των Βυζαντινών και της Βυζαντινής Θρησκευτικής Αυτοκρατορίας. Αυτοί που κατάφεραν να προσμίξουν τους ήχους και τους μουσικούς τρόπους της Ασιατικής στέπας, της πέρα και βαθειάς Ασίας, με τα αραβικά στοιχεία, που τα τοποθέτησαν πάνω στους Αρχαίους Ελληνικούς Μουσικούς Δρόμους. Αυτοί που την πρώτη ορθόδοξη λειτουργία την τελούσαν με μουσικά όργανα. Αυτοί οι ίδιοι που στο Άγιον Όρος δημιούργησαν τοιχογραφία με αγγέλους να παίζουν μπουζούκι και ούτι, διαλαλώντας το: Αινείτε τον Κύριον εν χορδαίς και οργάνοις ή και το Αινείτε τον Κύριον εν τυμπάνω και χορώ, εν χορδαίς και οργάνοις. Αυτοί που έφεραν την επανάσταση σε ολόκληρη την προμεσαιωνική Ευρώπη, αυτοί που έγιναν οι σπίθες και τα δαδιά της μεταμεσαιωνικής Ευρώπης και της Αναγέννησης. Αυτοί που οδήγησαν το διαφωτισμό, με τα λαμπαδιασμένα μάτια τους και την κεκτημένη ικανότητα της δημιουργίας.
5.- Τα άφησαν οι Έλληνες της Μεγάλης Αλώσεως του 1453, ως εναιώρημα, στερεάς, υγρής και αέριας μορφής, να πλανάται στους επερχόμενους αιώνες, της θρησκευτικής σύγχυσης που ακολούθησε, της σύσμιξης των πολιτισμών, που από το πουθενά του Πλανήτη, από το τίποτα της ανατολίας και της αχανούς και πιο απολίτιστης Ασίας κατέφθασαν, εδώ, στην κορωνίδα Πόλη ως σύμμαχοι των πιο αμόρφωτων κατακτητών όλων των αιώνων, φέρνοντας μαζί τους όχι μόνο την αμορφωσιά τους, αλλά και τα σπαράγματα της κατάντιας τους, τη σύφιλη, τους βιασμούς, τα παιδομαζώματα, τις κακούργες δολοφονικές τους ανθυποκουλτούρες, τους δολοφόνους και τη μιζέρια τους. Η σχέση τους με το θείο, καθαρά δουλοπρεπικό, η πρόσμιξή τους με τη μωαμεθανική επιρροή, έβγαλε από τα στήθη τους το στεναγμό και το βαλάντωμα, όχι ως ανακούφιση, ούτε ως αγανάκτηση, ούτε ως μένος, ούτε ως θεία επικοινωνία, αλλά ως τελεσίδικη απελπιστική αυτοκραυγή, ανθρώπων δίχως όραμα όνειρο και μέλλον.
Η αρχαία μακρόσυρτη επιφωνηματική εισαγωγή των ραψωδιών, που είχε κόσμιο ελαφρύ, όχι βαρύ και μονότονο τράβηγμα, αλλά ήταν εύηχο και ευπρεπές, ώστε να μη θυμίζει σε τίποτα την κατάληξή του στον κλαψοσούρσιμο της Ανατολής, αλλά να έχει τον υμνωδικό χαρακτήρα και το ύφος της επικοινωνίας, με τους ακροατές και το θείο που ενέπνεε.
Τα Αρχαία Ελληνικά επιφωνήματα, ταξίδεψαν σα μηνύματα σφραγισμένα σε μπουκάλι ναυαγού, που οι λαοί τα βρήκανε, τ' ακούσαν, τα διαβάσανε, τα κράτησαν, περνώντας τα με τη σειρά τους, μέσα στην κουλτούρα τους μεγάλη ή μικρή, σπουδαία ή ασήμαντη.
Ο θείος αυτός στεναγμός της αρχαίας Ελληνικής τραγωδίας, κατάπεσε στον αμανέ, που δεν επικοινωνούσε με το συναίσθημα και τους θεούς, αλλά βλαστημούσε και μοιρολατρούσε την τύχη και την κακομοιριά τους. Την κακομοιριά όχι των φυσικών συνεχιστών, των Ελλήνων, αλλά των άλλων, των από το πουθενά ερχόμενων, που έπεσαν και πνίγηκαν μέσα στα βάθη των αποθεμάτων του Ελληνικού κι αποκοιμισμένου Ελληνικού Πολιτισμού της Άλωσης κι εντεύθεν.
Ο πιο τραγικός λαός όλου του πλανήτη είναι οι Έλληνες. Αλλά οι κραυγές τους είναι επικοινωνία, είναι επαφή κι αναζήτηση για το θείο, είναι εσωτερικές ανυψώσεις προς επαφή με τους θεούς. Οι στεναγμοί των άλλων είναι, η ηχητική της απελπισία τους.
6.- Τα έφεραν μαζί τους οι εκδιωγμένοι της Μεγαλύτερης Ελληνικής Καταστροφής, οι Έλληνες της Σμύρνης και της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922. Οι Έλληνες αυτοί, έφεραν μέσα στα μπαούλα τους και στα δισάκια τους, όσα υπόλοιπα της εκεί καλοζωίας τους, πάνω στο κορμί τους έφεραν τις πληγές της κακουχίας τους και των βασανισμών τους, μέσα στο μυαλό τους έφεραν τις μνήμες τους και τις εικόνες τους από την απέναντι ζωή τους, μέσα στην ψυχή τους είχαν κρατημένη την ιστορία των αποίκων του Ευξείνου Πόντου, των περασμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τα Βήματα του Αριστοτέλη, τις θυσίες των Ελλήνων κατά των Περσών, τη μεγάλη θυσία του Ερμεία του Φιλοσόφου Τυράννου της Ατάρνας, τον Ύμνο κραυγή, που έγραψε ο Φιλόσοφος Αριστοτέλης, για τον επιστήθιο αυτόν φίλο του, τον Ερμεία τον Αταρνέα.
7.- Τα έφεραν μαζί τους οι καταδιωγμένοι Έλληνες οργανοπαίχτες της απέναντι πλευράς, της απέναντι εποχής των Χρόνων των Ελλήνων. Οι οργανοπαίχτες των περίεργων μουσικών οργάνων, που έφεραν μαζί τους, που έμοιαζαν περίεργα, που δεν ήσαν όμως τίποτα άλλο παρά μετασχηματισμένα κι αλλιώς ονομασμένα Αρχαία Ελληνικά Όργανα, ή που απλώς είχαν κρατήγσεις την αρχαιότατη ονομασία της, κάνοντας τον λιπόθυμο Νεοέλληνα να νιώθει ως ξενικές τις μητρικές του λέξεις.
Το Σμυρναίικο τραγούδι υπήρχε ανέκαθεν στην Ελλάδα. Δεν ήρθε μετά την καταστροφή της Σμύρνης. Υπήρξε πάντοτε εδώ. Όσοι έφταναν εδώ, είτε για αναψυχή, είτε για εμπόριο, είτε για όποιον άλλον σκοπό, μπορούσαν από αιώνες να διασκεδάζουν με το Σμυρναίικο και το Πολίτικο Τραγούδι. Να απολαμβάνουν τη μουσική των Ιωνίων Ιερών Ελληνικών Εδαφών και της απέναντι Ελληνικής Κουλτούρας.
Θέατρο Γκραντ Οτέλ / Grand Hotel – πρώτες εμφανίσεις
Η Σάρα Εσκενάζη, την καριέρα της την ξεκίνησε από την εποχή ακόμα που με την οικογένειά της διέμενε στη Θεσσαλονίκη, σε κάποιο κοντινό σπίτι, στο Θερινό Θέατρο Γκραντ Οτέλ, όπου και εμφανίστηκε αρχικά ως χορεύτρια στη σκηνή του. Λίγο αργότερο σε εφηβική ακόμη ηλικία, φτάνει στην Αττική, Αθήνα και Πειραιά, ακολουθώντας έναν αρμένικο θίασο καμπαρέ.
Είχε τραγουδήσει επίσης στα μεγάλα και διαβόητα κέντρα: Πικ Νικ και Χρυσούν Απίδιον, φημισμένο ίσως το πιο φημισμένο των αρχών του 19ου αιώνα. Στο Χρυσούν Απίδιον η Ρόζα εμφανίστηκε το 1934.
Η σπουδαία της φωνή, κατάφερε να ενώσει τους ψυχισμούς, τους πολιτισμούς και τις παραδόσεις των λαών και των ανθρώπων της Ελλάδας, της Ανατολίας και της Μέσης Ανατολής.
Στο σύνολο της ζωής της η Ρόζα Εσκενάζη προσπάθησε να γονιμοποιήσει το πείσμα της και το πάθος της για το τραγούδι, μέσα από το άνοιγμα (τραγουδιού και μουσικής) και σε όλους τους άλλους λαούς.
Εκεί κοντά στο Θερινό Θέατρο Grand Hotel, όπου διέμενε με την οικογένειά της, έβλεπε και συναναστρεφότανε με πολλές κοπέλες και κυρίες, που έπαιρναν μέρος στις θεατρικές παραστάσεις του εν λόγω Θεάτρου αλλά και της πόλης της Θεσσαλονίκης γενικότερα.
Με την πρόφαση πως βοηθούσε, μεταφέροντας τα ρούχα τους, κάνοντας μικροθελήματα ή κάνοντας την αμπιγιέζ τους, κατάφερε να γίνει απαραίτητη σε δύο από τις χορεύτριες, που τη συμπάθησαν, δίνοντάς της την ελπίδα πως και η μικρή Σάρα θα μπορούσε να πιστέψει βαθειά μέσα της, πως ίσως κάποτε να γινόταν και αυτή μία περσόνα της θεατρικής σκηνής, του μουσικού θεάτρου, του τραγουδιού και του χορού.
Το ξυλοφόρτωμα που δέχτηκε από το σύνολο μάλλον της οικογένειάς της δεν τη συνέτησε. Αντίθετα η μηχανή του πάθους της ενεργοποιήθηκε πολύ περισσότερο, η σκηνή, το πάλκο, ο χορός και το τραγούδι που έτσι και αλλιώς υπήρχαν μέσα τους, τώρα θέριεψαν.
Έτσι η καριέρα της ξεκινάει ως χορεύτρια, λέγοντας όμως που και που και κάποιο τραγουδάκι.
Η Σάρα, σε όλη την περιπέτεια της ζωής της και του έργου της, υπήρξε ένας απελευθερωμένος άνθρωπος, ένας ελεύθερος χαρακτήρας, με ιδιαίτερα δυναμική συμπεριφορά.
Ο Γιάνγκος – Ο Α' Γάμος
Το παραδοσιακό κατεστημένο κλονίζεται αλλά κλονίζει και την ίδια τη Ρόζα, που φέρνει τα πάνω κάτω. Η εικόνα της γυναίκας, η θέση της γυναίκας, εκείνη την εποχή, ήταν αυτή που υποδείκνυε ο πατέρας της, ο αδερφός της, ο άντρας της, ο όποιος κηδεμόνας της. Λίγες ελάχιστες γυναίκες έσπασαν το φράγμα των δεσμεύσεων, μία από αυτές ήταν και η Ρόζα.
Έτσι και στην προσωπική της ζωή, ερωτεύεται τον πλούσιο γόνο, Γιάννη Ζαρντινίδη ή Σαρντινίδη το Γιάνγκο, (κατά πολύ μεγαλύτερό της, αλκοολικό), που καταγότανε από τις εύπορες οικογένειες της Καππαδοκίας. Η έφηβη ακόμα Σάρα, δεν εγκρίθηκε ως άψογη επιλογή του γιου τους, (ως νύφη θεωρήθηκε αμφιβόλου ηθικής,) λόγω της ενασχόλησής της, μάλλον, με τα καλλιτεχνικά του καιρού της, ίσως και του ελεύθερου χαρακτήρα της, αναγκάζοντας με αυτόν τον τρόπο τους ερωτευμένους, Σάρα και Γιάννη, στο να κλεφτούν στα 1913.
Τώρα η μικροπαντρεμένη Εσκενάζη αλλάζει το όνομά της και από Σάρα αποκτά το Ρόζα.
(Αν όμως έγινε ο γάμος, τότε αυτό σημαίνει πως ο ένας εκ των δύο έχει αλλάξει θρήσκευμα ή ο Γιάνγκος έγινε Εβραίος ή η Σάρα βαφτίστηκε Χριστιανή. Αλλιώς δε γινότανε γάμος. Ή μήπως δεν έγινε ο γάμος αυτός ποτέ;)
Ρόζα λοιπόν θα είναι πλέον, το όνομα με το οποίο θα δοξαστεί στο Πανελλήνιο, αυτή η ίδια, αλλά και το Ρεμπέτικο, το Παραδοσιακό και το Λαϊκό αστικό Τραγούδι της Ελλάδας, στα πέρατα των περασμάτων της.
Ο θάνατος του Γιάνγκου – η γέννηση του Παράσχου
Ο σύζυγός της, Γιάννης Ζαρντινίδης, στα 1917 πεθαίνει ξαφνικά, και η Ρόζα Εσκενάζη, μένει ξοπίσω, χήρα (και μάλλον έγγυος) και μικρομάνα, (λίγο αργότερα), με το μικρό γιο τους, Παράσχο Ζαρντινίδη.
Η Ρόζα, δεν ήταν μάλλον φτιαγμένη για το ρόλο της μητέρας. Αφού πήρε μάλιστα και την απόφαση να εγκαταλείψει το παιδί σε οικοτροφείο – ορφανοτροφείο, (Άγιος Ταξιάρχης – Ξάνθης), επιβεβαιώνει και τη θέλησή της και την αδυναμία της, να μη συνεχίσει με το ρόλο της μάνας. Πάντα πιστεύοντας, ακράδαντα μέσα της, πως το παιδί, η φροντίδα του, η διαπαιδαγώγησή του, οι ενασχολήσεις της με αυτό, θα την εμπόδιζαν να ζήσει τη ζωή της όπως αυτή θα ήθελε, πως δε θα την άφηνε να ακολουθήσει την καριέρα της.
Η οικογένεια Ζαρντινίδη, ευτυχώς, ανέλαβε την οικονομική υποστήριξη του εγγονού της, εξασφαλίζοντας σε αυτόν τα δέοντα, που τον βοήθησαν και τον ώθησαν να γίνει ανώτερος αξιωματικός στον Ελληνικό Στρατό.
Μητέρα και γιος, Ρόζα και Παράσχος, συναντήθηκαν αργότερα, στα 1935, στην Αθήνα.
Άφιξη στην Αθήνα και στον Πειραιά
Μετά τον πρόωρο θάνατο του συζύγου της Ρόζας, Γιάννη Ζαρντινίδη, αυτή μετακομίζει στην Αθήνα, ακολουθώντας την εσωτερική της παρόρμηση για το πάλκο, το χορό και το τραγούδι.
Οι αρμένισσες αρτίστες του καμπαρέ, Σεραμούς και Ζαμπέλα, λόγω που η Ρόζα μιλούσε τουρκικά, λόγω που διέκριναν και το ταλέντο της στο τραγούδι, την πλησίασαν την ξεχώρισαν και της πρόσφεραν την ευκαιρία να τραγουδήσει στο πάλκο του καμπαρέ, ενώ ταυτόχρονα εμφανιζότανε και ως χορεύτρια.
Το ρεπερτόριό της αποτελείτο από τραγούδια τουρκικά αρμένικα και Ελληνικά.
Στο καμπαρέ την ανακαλύπτει Παναγιώτης Τούντας. Τέλη του 1920.
Τούντας
Ο Παναγιώτης Τούντας ήταν εκείνη την εποχή, ο Διεθυντής της γερμανικών συμφερόντων ODEON, στην Ελλάδα, 1924.
Μέχρις της ιδρύσεως και της οικοδόμησης του εργοστασίου παραγωγής δίσκων, υπήρξε στενός συνεργάτης, με όλες τις δισκογραφικές εταιρείες της Ελλάδας, έχοντας λόγω υψηλών σπουδών στη μουσική, αλλά και εξ αιτίας της συμμετοχής του στην Σμυρναίικη Εστουδιαντίνα - Τα Πολιτάκια- του Σιδέρη, την καλλιτεχνική διεύθυνση και τη διεύθυνση παραγωγής όλων σχεδόν των ηχογραφήσεων της Ελλάδας.
Ο Τούντας φέρνει σε επαφή τη Ρόζα με το Βασίλη Τουμπακάρη της Columbia Records.
Ο Ταΰγετος – Γιάννης Τσαρούχης – Τζούλιο Καΐμη - Φώτης Κόντογλου
Η Ρόζα είχε ως βασικό της και πολύχρονο σημείο, στο οποίο εμφανιζότανε επί σειρά ετών, το Κέντρο ο Ταΰγετος, ουζερί μπυραρία, κοσμική ταβέρνα, με πολύ καλό κόσμο και σπουδαίες οικογένειες να συμπληρώνουν το πελατολόγιο, επί της οδού Δώρου στην Ομόνοια.
Ανάμεσα στους θαμώνες της οδού Δώρου και της Ρόζας, ήσαν και οι: Γιάννης Τσαρούχης, Φώτης Κόντογλου, Ανδρέας Ξυγγόπουλος – βυζαντινολόγος, Τζούλιο Καΐμη – Ιουδαίος Ελληνιστής. Τη Ρόζα ο Τσαρούχης την είχε γνωρίσει από τον Καΐμη. Η οικογένεια του Καΐμη, ο πατέρας του συγκεκριμένα, του έλεγε πως δεν αρμόζουν στην ηλικία του και στην τάξη του αυτά τα πράγματα. Ο Τζούλιο απαντούσε πως και σπουδαία ήταν η επιλογή του αλλά και τον ευχαριστούσε.
Για σχεδόν δεκαπέντε χρόνια, βρέθηκε η Ρόζα Εσκενάζη εκεί, στο κέντρο αυτό, παρέα με τους αχώριστους συνεργάτες της, Αγάπιο Τομπούλη - ούτι, Λάμπρο Λεονταρίδη - λύρα και τον αείμνηστο Δημήτρη Σέμση το Σαλονικιό, το μεγάλο βιολιστή. Ο Δημήτρης Σέμσης ή Σαλονικιός καταγράφεται ως ο καλλίτερος βιολιστής όλων των εποχών.
Να σημειώσουμε πως ο Αγάπιος Τομπούλης την είχε πάντοτε υπό την προστασία του, την υποστήριζε δε πάντα. Ήταν αυτός που της είχε δώσει και τα πρώτα πολλά χρήματα για μεροκάματο. Άλλωστε με τη συνοδεία του Τομπούλη ταξίδεψαν σε όλες τους σχεδόν τις περιοδείες, ανά τω κόσμω.
Σχετικά με την πολυσυζητημένη πραγματική ηλικία της Ρόζας, έχουμε και τη μαρτυρία του γιου του αχώριστου φίλου της, Μιχάλη Σέμση, που μας λέει πως ο πατέρας του, είχε δύο ή τρία χρόνια διαφορά από τη Ρόζα. Έτσι η Ρόζα είχε γεννηθεί, μάλλον, κατά το 1883 ή το 1887.
Ιδιοκτήτης του Ταΰγετου ήταν ο Σερελέας.
Πρώτες ηχογραφήσεις και μετά
“Μαντίλι Καλαματιανό”, “Κόφτηνε Ελένη την Ελιά” είναι οι δύο πρώτες της ηχογραφήσεις στην Columbia Records.
Από κείνη τη στιγμή μέχρι τα 1960, αδιάκοπα πλέον, ταξίδεψε η Ρόζα σε μεγάλες και μοναδικά καταπληκτικές ηχογραφήσεις, ανοίγοντας έναν τεράστιο διάπλατο δρόμο στην Ελληνική Δισκογραφία και στην καριέρα της.
Σε λιγότερα από δέκα χρόνια, από τα πρώτα της τραγούδια είχε ήδη ηχογραφήσει περί τα τριακόσια κομμάτια, στην αυτή εταιρεία, κατά το ήμισυ του 1930, καθιστώντας την πλέον, ως μία αν όχι τη μία και μοναδική, δημοφιλέστερη σταρ του ρεμπέτικου, του λαϊκού και του παραδοσιακού τραγουδιού.
Συνεργάτες Συνθέτες
Μεγάλοι συνθέτες της Σμύρνης και της Πόλης, Γρηγόρης Ασίκης, Μάρκος Βαμβακάρης, Σωτήρης Γαβαλάς, Ιωάννης Δραγάτσης-Ογδοντάκης, Κώστας Καρίπης, Ιάκωβος Μουντανάρης, Βαγγέλης Παπάζογλου, Σπύρος Περιστέρης, Κώστας Σκαρβέλης, Κώστας Τζόβενος, Μανώλης Χιώτης, Μανώλης Χρυσαφάκης, και πάρα πολλοί άλλοι, αποτελούν μέρος των σπουδαίων, που της εμπιστεύτηκαν τραγούδια τους, κάνοντάς την διάσημη, αλλά και αυτή με τη σειρά της, τους έφερε απίστευτες κερδοφόρες πωλήσεις, αφού είχε πλέον η φωνή της γίνει αναγνωρίσημη και μοναδική.
Η Παραγωγή της
Είχε, στις εβδομήντα οχτώ στροφές, ηχογραφήσει, περί τα διακόσια πενήντα τραγούδια, που αποτελούνταν από Ρεμπέτικα, Αμανέδες και Δημοτικά Παραδοσιακά Τραγούδια. Τα τραγούδια συνολικά που ηχογραφήθηκαν έφτασαν περί τον αριθμό των εξακοσίων κομματιών.
Γνωστά τραγούδια επιτυχίες της
Πολύ γνωστά είναι τα πάρα κάτω, που τα τραγουδούσε στις περιοδείες της ανά τον κόσμο ή στις εμφανίσεις της στα διάφορα μαγαζιά που εμφανιζόταν, φορώντας πάντα τις παραδοσιακές της στολές – φορεσιές - σαλβάρια, που τις είχε από μικρή, χορεύοντάς τα ταυτοχρόνως, έχοντας πάντα στα χέρια της και επάνω της, πανάκριβα στολίδια και κοσμήματα που της απομυζούσαν και μέγαλα χρηματικά ποσά προκειμένου να τα αποκτήσει.
Αερόπλανο θα πάρω, Αμανές, Γύφτισσα, Δημητρούλα, Έλα φως μου, Ελενίτσα μου, Η Εβραιοπούλα, Καναρίνι μου γλυκό, Κάτω στα λεμονάδικα, Λιλή η σκανταλιάρα, Μαρικάκι μου, Μπαμπέσα, Μπαμ και μπουμ, Μη βιάζεσαι μικρή μου θα σ' αρραβωνιαστώ, Μου 'χεις πάρει το μυαλό, Ναυτάκι, Πατρινιά, Σέρβικος πολίτικος, Τα κεριά τα σπαρματσέτα, Χαρικλάκι, είναι μερικά μόνο από τα σπουδαιότατα τραγούδια που ερμήνευσε, αλλά που αποτελούν και διατηρούν και την αδιαμφισβήτητη μέχρι σήμερα, ανεξίτηλη αξία τους, αφού είναι σε πρώτη ζήτηση από όποιον θέλει να διασκεδάσει, να χορέψει, να τραγουδήσει, να ξενυχτήσει.
Το 1930 περίπου είχε γεννήσει ένα κοριτσάκι, που το εγκατέλειψε σε κάποιο ορφανοτροφείο.
Πρέζα όταν πιεις - το τραγούδι ταφόπλακα του χασικλίδικου και του ρεμπέτικου τραγουδιού στην Ελλάδα - η Λογοκρισία του Μεταξά - το προηγούμενο της λογοκρισίας του Κεμάλ στην τουρκία - ο αναγκαστικός νόμος 1619.1939 - η Βαρβάρα
Το τραγούδι που η Ρόζα τραγούδησε, Πρέζα όταν Πιεις, 1935 -1936, ήταν η αφορμή για την επιβολή της μεταξικής λογοκρισίας.
Αμέσως μετά την πραξικοπηματική εκτροπή, με τη βοήθεια της Βασιλείας, Γεώργιος, ο Ιωάννης Μεταξάς, ιδρύει αρμόδιο Υπουργείο για τη λογοκρισία του Τύπου και της Μουσικής. Πριν ακόμα νομοθετήσει, πριν καλά καλά θεσπίσουν σχέδιο νόμου, απαγορεύουν τη Βαρβάρα του 1935, του Παναγιώτη Τούντα, ακολουθώντας και το τραγούδι της Ρόζας, πάλι του 1935, που είχε γράψει ο Αιμίλιος Σαββίδης, Σαβαίμ, Βοσπορινός Ν. Δέλτας τους στίχους και τη μουσική ο Σώσος Ιωαννίδης, Ψυριώτης, με τον τίτλο Πρέζα όταν πιεις, που έφερε και τη γενική απαγόρευση πλέον σατυρικών, χασικλίδικων και ανατολίτικων τουρκικών τραγουδιών.
Στην Ελλάδα της Δικτοτορίας του Μεταξά, με το καθεστώς της 4ης Αυγούστου 1936, η λογοκρισία δεν αρκέστηκε μόνο στο λόγο. Δεν λογοκρίνονταν μόνον οι στίχοι. Ο λόγος δηλαδή. Κατέχει το καθεστώς αυτό και την παγκόσμια πρωτιά, της λογοκρισίας και στη μουσική.
Της Μεταξικής Λογοκρισίας είχε προηγηθεί η κεμαλική λογοκρισία και απαγόρευση του 1934, δύο χρόνια πριν, όπου είχαν τεθεί σε υποχρεωτική απόσυρση όλα αυτά τα Σμυρναίικα και Πολίτικα ως Ελληνικά ή ως βαθειά ανατολίτικα. Με την απαγόρευση αυτή στην τουρκία, καταργούνταν όλα αυτού του είδους και όχι μόνο τραγούδια.
Η τουρκία στην προσπάθειά της να δείξει το ευρωπαϊκό και εξωραϊσμένο της πρόσωπο, (ακόμα το προσπαθεί και το παλεύει αυτό το ανύπαρκτο πρόσωπό της, να το υποδείξει και να το παρουσιάσει), είχε προβεί σε κείνη την απαγόρευση. Ο Μεταξάς και η δικτατορία του από την άλλη, που ήσαν ευρωπαίοι, δε θα έμεναν πίσω. Τα απαγόρευσαν ως τουρκικά, που μείωναν ψυχολογικά την εθνική και την ηθική ανασύνταξη των Ελλήνων.
Η προσωπική μου άποψη για τα ρεμπέτικα των ουσιών, είναι αρνητική.
Η προσωπική μου επίσης άποψη για την κάθε είδους απαγόρευση και λογοκρισία είναι επίσης αρνητική.
Γιατί ούτε η ασυδωσία, ούτε και οι απαγορεύσεις μπορούν να φέρουν αποτέλεσμα εφικτό.
Ο Αναγκαστικός Νόμος 1619.1939 και το επίμαχο άρθρο 21:
“Προ πάσης φωνοληψίας εν Ελλάδι υποβάλλεται, εις την Δ/σιν Λαϊκής Διαφωτίσεως του Υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού αίτησις της ενδιαφερομένης δια ταύτην Εταιρείας φωνογραφικών δίσκων περί χορηγήσεως σχετικής αδείας. Μετά της αιτήσεως συνυποβάλλονται αντίγραφα α) των στίχων και β) της μουσικής (παρτιτούρα) των προς φωνοληψίαν ασμάτων.
Την αίτησιν ταύτην μεθ' όλων των στοιχείων η Δ/σις της Λαϊκής Διαφωτίσεως διαβιβάζει εις την προς τούτον αρμοδίαν Επιτροπήν αποτελουμένην α) εκ του Διευθυντού της Λαϊκής Διαφωτίσεως Υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού, ως Προέδρου, β) εξ ενός Τμηματάρχου του Εσωτερικού Τύπου του Υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού, γ) εξ ενός Τμηματάρχου της Δ/σεως Λαϊκής Διαφωτίσεως και δ) εκ δύο καλλιτεχνών ειδικευμένων περί την δημοτικήν και λαϊκήν μουσικήν. Τα μέλη της ως άνω Επιτροπής ως και οι αναπληρωταί αυτών ορίζονται δια πράξεως του Υφυπουργού Τύπου και Τουρισμού.
Χρέη γραμματέως και εισηγητού της Επιτροπής μετά ψήφου εκτελεί ο Προϊστάμενος του Γραφείου Εποπτείας διαλέξεων και φωνοληψιών ή ο αναπληρωτής αυτού, οριζόμενος δια της περί συστάσεως της Επιτροπής αποφάσεως του Υφυπουργού Τύπου και Τουρισμού.
Αι αποφάσεις της Επιτροπής ταύτης εκτελούνται μερίμνη των κατά τόπους αστυνομικών αρχών.
Η Επιτροπή δια τον σχηματισμόν πλήρους αντιλήψεως και εφ' όσον κρίνει ότι τα υποβληθέντα αυτή στοιχεία δεν είναι επαρκή, δύναται να απαιτήση την εκτέλεσιν των προς φωνοληψίαν μουσικών τεμαχίων. Ταύτα δέον να εκτελούνται απαραιτήτως υπ' αυτών των καλλιτεχνών, οι οποίοι θέλουσι συμμετάσχη εις την τελικήν φωνοληψίαν και δια των απαιτουμένων δια την τελικήν φωνοληψίαν μουσικών οργάνων. Αποφαίνεται δε αύτη υπέρ της χορηγήσεως αδείας, είτε περί της απαγορεύσεως αυτών, ή τροποποιήσεως ωρισμένων στίχων, καθώς και της μεταλλαγής ωρισμένων σημείων της μουσικής, εφ' όσον ήθελε κρίνει ότι άμά τι θίγει οπωσδήποτε τα δημόσια ήθη, διαφθείρει το καλλιτεχνικόν αίσθημα του κοινού ή νοθεύει και διαστρέφει το γνήσιον πνεύμα της παραδόσεως της Ελληνικής μουσικής.
Τ' ανωτέρω ισχύουσι και δια πάσαν έκδοσιν μουσικών τεμαχίων εις φυλλάδια.
Εις την αυτήν ως άνω διαδικασίαν υπόκεινται και οι ήδη εν κυκλοφορία ευρισκόμενοι δίσκοι γραμμοφώνων. Οι κάτοχοι μητρών και αποτυπωμένων δίσκων υποχρεούνται όπως εντός εξαμήνου από της ισχύος του παρόντος υποβάλλουν εις την Δ/σιν Λαϊκής Διαφωτίσεως κατάστασιν των παρ' αυτοίς ευρισκομένων μητρών και του αριθμού των υπαρχόντων αδιαθέτων δίσκων. Η ως άνω Επιτροπή δύναται να απαγορεύη την περαιτέρω κυκλοφορίαν ή εκτύπωσιν δίσκων ως και να διατάξη την καταστροφήν των μητρών.”
Το τέλος του Ρεμπέτικου Τραγουδιού
Από κει και πέρα πλέον, παραγκωνίζονται οι ρεμπέτες, οι άνθρωποι της Μεγάλης Καταστροφής του 1922, οι καλλιτέχνες που ήρθαν από τα Ιώνια Ελληνικά Εδάφη, οι συνεχιστές της από κει κουλτούρας του Ελληνισμού, αλλά και των ανθρώπων του μεσοπολέμου.
Η συνέχεια της Ρόζας στις περιοδείες
Κατά τα χρόνια της δεκαετίας του 1940, η σταδιοδρομία της Ρόζας συνεχίστηκε στο σύνολο σχεδόν των Βαλκανίων, της τουρκίας, της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής.
Αμέσως μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με απέραντες περιοδείες στην Αμερική, συνέχισε την καριέρα της και εκεί. Στην Αμερική μάλιστα έκανε και γάμο προκειμένου να αποκτήσει άδεια εργασίας. Στα 1952 μάλιστα, κατά το πρώτο της ταξίδι στη Νέα Υόρκη, αφήνει την υπογραφή της, στα κατάστιχα του πλοίου ως:
Σάρα Ζαρντινίδη, άπατρις.
Πόσο πρωτοπόρα η σκέψη της, πόσο μπροστά από την εποχή της, πόσο μπροστά ακόμα και από εμάς τους σημερινούς, που δε βλέπουμε πέρα από τη μύτη μας. Ο συμβολισμός αυτός και οι δηλώσεις της πως η Μεσόγειος είναι η πατρίδα της, την καθιστούν και ως πρώτη διεθνίστρια καλλιτέχνιδα του πλανήτη.
Στην Αμερική είχε πάει δύο φορές.
Αργότερα η Ελλάδα την ξαναφέρνει στην επικαιρότητα. Το ενδιαφέρον των νέων σε ηλικία ανθρώπων και των δισκογραφικών εταιρειών, ξαναφέρνει στην επιφάνεια, τα ρεμπέτικα τραγούδια, που ύστερα από την τρομακτική πλύση εγκεφάλων, τα επέβαλαν στη νεολαία, ως μέσο διασκέδασης, ακρόασης, πολιτισμού.
Έτσι και η Ρόζα Εσκενάζη, επανέρχεται στην επικαιρότητα των μουσικών πραγμάτων, ξαναθυμώντας την οι παλαιότεροι και μαθαίνοντάς την οι νεότεροι.
Οι δισκογραφικές και οι επιλογές τους
Οι δισκογραφικές εταιρείες, κάθε φορά που αργοπεθαίνουν από την πλήξη των επιλογών τους, ξαναφέρνουν την ποιότητα στην πρώτη ζήτηση, αφαιρώντας κάθε δικαίωμα επιλογής από τους ακροατές, ρέκτες των τραγουδιών, δίνοντάς τους ό,τι αυτές νομίσουν, με ό,τι οι εταιρείες αποφασίσουν πως πρέπει να βγάλουν στην κυκλοφορία, προκειμένου να οικονομήσουν.
Μαζί με την επανεκδιδόμενη όμως αναγκαία ποιότητα του παρελθόντος, αλλά και την όποια τρέχουσα επισπεύδουσα ποιότητα, ανασύρουν και σκουπίδια, όπως το σύνολο των ρεμπέτικων που είχαν σχέση με τη διαφθορά, τις ουσίες, την πορνεία, τη λούμπεν κατάσταση, την υποκοσμική υποκουλτούρα.
Εύκολα και αβίαστα τα ρεμπέτικα ονομάζονται Greek Blues.
Ευκολότερα, ακόμα κι αρκούντος ανενδοίαστα, ονομάζονται βυζαντινοί δρόμοι, με σκοπιμότητα όμως και μάλιστα ασύστολη.
Κι αν ακόμα, οι μουσικές των κομματιών αυτών, όχι όλων, των ελαχίστων, αξίζουν, λίγο ή πολύ ή πάρα πολύ, τίποτα δε δικαιολογεί το μοίρασμα των στίχων, σε νέους ανθρώπους, που μπορούν αφού, κάποιοι επιτήδειοι, τα έχουν κατατάξει στην πιο αμφισβητούμενη ποιότητα της Ελληνικής Μουσικής Ιστορίας, να τα εκλάβουν συνολικά και ως πρόταση ζωής.
Οι ουσίες και ο υπόκοσμος δεν μπορούν να προτείνουν τρόπους ζωής.
Οι ουσίες καταστρέφουν.
Όσο για τους ανθρώπους του υπόκοσμου, τα άτομα, τις προσωπικότητες, θα πρέπει να τις διαχωρίζουμε, κοινωνικά, ηθικά, πολιτιστικά, σεβόμενοι τον τρόπο τους, σεβόμενοι τις επιλογές του, σεβόμενοι αυτούς καθ' αυτούς τους ίδιους, σεβόμενοι τα γούστα τους, όπως και οι ίδιοι σεβάστηκαν τον υπόλοιπο κόσμο, την υπόλοιπη κοινωνία, αφού τα τραγούδια τους τα έπαιζαν, τα άκουγαν, τα απολάμβαναν και τα χόρευαν, σε δικούς τους χώρους, κλειστούς, πιο πριβέ δε γινότανε, είτε στα χαμαιτυπεία είτε στους τεκέδες, στις υπόγες ή στις όποιες φυσικές ή αυτοσχέδιες καβάτζες τους.
Η ασύστολη όμως παρουσίαση των επιλογών τους, σε όποιο χώρο κι αν βρεθεί ο νέος άνθρωπος της άλλης πλευράς, είναι μάλλον εκ του πονηρού, μη τιμώντας δε καθόλου, τη μυσταγωγική τελετουργική δυναμική και αξία των τραγουδιών αυτών.
Ύστερη περίοδος
Η Ρόζα Εσκενάζη με τις ξεχωριστές της παραδοσιακές ανατολίτικες φορεσιές, τη μάχιμη διάθεσή της, συνεχίζει την ιστορία της φτάνοντας μέχρι το 1977, απ' όπου σηματοδοτείται και το τέλος της ζωής της, αφού πλέον οι κρίσεις αμνησίας, γίνονται γι αυτήν ένας ανίατος εφιάλτης.
2 Δεκεμβρίου 1980 πεθαίνει στην Κηπούπολη Περιστερίου.
Την ίδια χρονιά βρέθηκε και ο ξεχασμένος Τζούλιο Καΐμη νεκρός, στο δρόμο, από κρύο, μοναξιά, πείνα. Ο άλλοτε θαμώνας της, ο στοχαστής, φιλόσοφος, ελληνιστής, πέθανε όπως έζησε: διακριτικά.
Θάφτηκε στο Στόμιο Κορινθίας.
Ο Κώστας Χατζηδουλής έχει επιμεληθεί την αυτοβιογραφία της με τον τίτλο: “ΡΟΖΑ ΕΣΚΕΝΑΖΥ - Αυτά που θυμάμαι”.
Και πάλι πίσω – οι αμοιβές
Αμέσως μετά τις πρώτες της ηχογραφήσεις, ξεκίνησε και σειρά εμφανίσεων σε διάφορα κέντρα της Αθήνας. Ένα από αυτά ήταν και ο περιλάλητος “Ταΰγετος”.
Τούντας, Αγάπιος Τομπούλης – ούτι, Δημήτρης Σέμσης ο Σαλονικιός - βιολί, ήσαν οι μόνιμοι συνεργάτες της, που εμφανίζονται ομού μετά της Ρόζας.
Υψηλά για την εποχή μεροκάματα, θεόρατα ποσά, που μόνο η Ρόζα Εσκενάζη μπορούσε να παίρνει.
Θεωρείται η πιο ακριβοπληρωμένη καλλιτέχνις της εποχής της, ίσως δε να είναι και μέχρι σήμερα η γυναίκα με το ψηλότερο μεροκάματο του πάλκου και της πίστας.
Είναι η Ρόζα, η πρώτη γυναίκα που υπέγραψε αποκλειστικό συμβόλαιο με δισκογραφική εταιρεία στην Ελλάδα και με την Columbia Records στα 1931 – 1932.
Η μοναδική τραγουδίστρια της εποχής της που είχε συμφωνία για ποσοστά, με δισκογραφική εταιρεία, (40 τραγούδια το χρόνο, 5% ποσοστό από τις πωλήσεις του κάθε δίσκου), ήταν η συμφωνία.
Διακόσιες δραχμές μεροκάματο έπαιρνε το 1925 στον Ταΰγετο που βρισκότανε μαζί με τον Αρμένιο Αγάπιο Τομπούλη (τσουμπούς – ταμπούρ – ούτι), με τον οποίο είχε και πρωτοεμφανιστεί μάλλον, κατά την πρώτη της εμφάνιση στις Τζιτζιφιές.
Ανάσταση
Πιθανόν είναι η πρώτη της εμφάνιση να έχει λάβει χώρα στην ταβέρνα ΑΝΑΣΤΑΣΗ, επί της οδού Αναστάσεως, κοντά στο νεκροταφείο, ιδιοκτησίας Κερατζάκη στο Κερατσίνι, όπου είχε εμφανιστεί και ο Παναγιώτης Τούντας το 1923 και ίσως εμφανιζόταν ακόμα όταν η Ρόζα πήγε εκεί.
Η πιο σκοτεινή περίοδος της ζωής της είναι αυτή της περιόδου 1910 – 1925. Η γυναικεία της φιλαρέσκεια, την αναγκάζει να κρύβει χρόνια από τη ζωή της και να μεταθέτει όλα τα γεγονότα κατά μία εικοσαετία αργότερα. Στο σωματείο είχε εγγραφεί με χρονολογία γέννησης το 1905. παντού διέδιδε πως γεννήθηκε το 1910.
Κατοχή
Την περιόδο της Κατοχής συνέχισε τις εμφανίσεις της ως τραγουδίστρια, παρ' όλους τους κινδύνους καταγωγής της.
Το 1942 άνοιξε δικό της μαγαζί με την ταμπέλα να γράφει για τίτλο “Κρυστάλ”, ένα επιτυχημένο εστιατόριο ταβέρνα, επί της οδού Σατωβριάνδου. Βοηθούσε όσους μπορούσε στη μεγάλη πείνα της σκληρής εκείνης περιόδου. Τη δραστηριότητα αυτή τη μοιράστηκε με το γιο της Παράσχο.
Η Εβραία Ρόζα, στην κατοχή, είχε καταφέρει να έχει πλαστό πιστοποιητικό γέννησης, που της άλλαζε την ηλικία, την εθνικότητα, τη θρησκεία και την καταγωγή της.
Συνάπτοντας δε ερωτικές σχέσεις με Γερμανό αξιωματούχο, κατάφερε να έχει και άλλου είδους άσυλο και προνόμια.
Στήριξε την Εθνική Αντίσταση, ακόμα και μέσα από τη σχέση της με το Γερμανό. Πολλοί αντιστασιακοί εκρύβησαν στο σπίτι της. Άγγλοι που πήραν μέρος στην Εθνική Αντίσταση βρήκαν καταφύγιο και πέρασμα από το σπίτι της. Κατάφερνε να παίρνει μυστικά από το Γερμανό φίλο της και να τα διοχετεύει στους ανθρώπους της αντίστασης. Πολλοί Εβραίοι της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, διασώθηκαν, ανάμεσά τους δε ήταν και η δική της οικογένεια, που γλύτωσαν την αποστολή τους στο Άουσβιτς και στα άλλα κρεματόρια των Ναζιστών.
Στα 1943 προδίδεται, αποκαλύπτεται, συλλαμβάνεται, φυλακίζεται για τρεις μήνες, απελευθερώνεται από το γιο της, έχοντας επίσης και την υποστήριξη της σχέσης της, του Γερμανού αξιωματούχου Χάνς, αλλά και του Στρατηγού Χριστόδουλου Τσιγάντες, που ήταν φίλος του γιου της Παράσχου.
Από την ελευθέρωσή της μέχρι το τέλος του σκληρότερου και πιο χυδαίου πολέμου που γνώρισε ποτέ ο Πλανήτης Γη, η Ρόζα κρυβότανε στο σπίτι της, είτε όπου αλλού, για να αποφύγει μία πιθανή και εκ νέου σύλληψή της από τους Ναζί. Ίσως να ήταν η πρώτη φορά στη ζωή της που φοβήθηκε.
Αρωγός τρίτων
Με τις σπουδαίες της διασυνδέσεις, κατάφερε να προωθήσει στο τραγούδι, δισκογραφικά, τη Μαρίκα Νίνου, τη Στέλλα Χασκήλ και πολλούς και πολλές ακόμα.
Με την απλοχεριά της μπόρεσε να συνδράμει πολλές άρρωστες τραγουδίστριες είτε με φάρμακα είτε και άμεσα με οικονομική ενίσχυση. Επίσης έβρισκε δουλειά σε όποιον άνεργο και κατατρεγμένο νέο άνθρωπο, σε εργοστάσια κι αλλού.
Η Αλληλοβοήθεια, το Σωματείο των Μουσικών – οι Μικρασιάτες Συνθέτες
Η εποχή του Τσιτσάνη, ήταν αυτή που ακολούθησε αμέσως μετά την λογοκρισία του Μεταξά. Έτσι οι βοηθημένες από τη Ρόζα καλλιτέχνιδες, ξεκίνησαν μέσω του Επαγγελματικού Σωματείου “Αλληλοβοήθεια”, όπου τις οδηγούσε πρώτα να εγγραφούν και ύστερα να μπορούν να ηχογραφούν τραγούδια με το νέο αυτό συνθέτη, το Βασίλη Τσιτσάνη.
Το σωματείο των καλλιτεχνών μουσικών ιδρύθηκε το 1928, με τον διακριτικό τίτλο: "Σύλλογος Μουσικών Αθηνών-Πειραιώς "Η Αλληλοβοήθεια", με πρώτη έδρα στην Πλατεία Βάθη. Η έδρα του σωματείου μεταφέρθηκε αργότερα στο καφενείο Μικρά Ασία της οδού Αθηνάς.
Η αμοιβαία υποστήριξη μεταξύ των μελών, απαλλαγές από τη βαριά φορολόγηση, ήσαν δύο από τους βασικούς σκοπούς του σωματείου. Μόνο στην Αθήνα είχε φτάσει στα οχτακόσια μέλη. Πρώτος πρόεδρος, 1928–1957,υπήρξε ο εκ Σμύρνης σαντουρίστας Μανώλης Χρυσαφάκης, επόμενος ήταν ο Παναγιώτης Ντάμκας -κλαρίνο, που καταγότανε από το Ακραίφνιο Βοιωτίας, ενώ κατά το 1935 υπήρξε πρόεδρος και ο σαντουρίστας Κώστας Τζόβενος από τη Νάξο. Κατά το 1963 σωματείο και στέκι μεταφέρονται στο Καφενείο των Μουσικών, επί των οδών Αγίου Κωνσταντίνου και Μενάνδρου.
Οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, εκ των επωνύμων συνθετών ρεμπέτικων τραγουδιών, που δραστηριοποιήθηκαν στην Ελλάδα και στην Ελληνική Δισκογραφία, που είχαν τη γέννησή τους πριν από το 1890, ήσαν Μικρασιάτες.
Δημήτρης Μπαρούσης (1860-1944), Σταύρος Παντελίδης (1870-1955), Κώστας Σκαρβέλης (1880-1942), Παναγιώτης Τούντας (1885-1942), Κώστας Καρίπης (1885-1952), Ευάγγελος Σοφρωνίου (1885-1942), Γιάννης Δραγάτσης (1886-1958). Όσοι εκ των εγχωρίων συνθετών ασχολήθηκαν με το ρεμπέτικο τραγούδι, ανήκουν στη δεύτερη γενιά.
Γιώργος Μπάτης, (1890-1967), Ιάκωβος Μοντανάρης (1893-1965), Κώστας Τζόβενος (1899-1985), Δημήτρης Γκόγκος (1902-1985), Κώστας Ρούκουνας (1904-1984), Μάρκος Βαμβακάρης (1905-1972), Στέλιος Κηρομύτης (1908-1979).
Όμως οι Μικρασιατικής καταγωγής έχουν τον πρώτο λόγο και εδώ.
Γρηγόρης Ασίκης (1890-1967), Αντώνης Διαμαντίδης (1892-1945), ΓιάννηςΕϊτζιρίδης (1893-1942), Μανώλης Χρυσαφάκης (1895-1972), Ζαχαρίας Κασιμάτης (1896-1965), Βαγγέλης Παπάζογλου (1897-1943), Σπύρος Περιστέρης (1900-1966), Δημήτρης Ατραΐδης (1900-1970), Απόστολος Χατζηχρήστος (1901-1959) και Κοσμάς Κοσμαδόπουλος (1903-1973).
Ο προφανής επαγγελματισμός των Μικρασιατών Μουσικών, το έξοχο ταλέντο τους, οι μουσικές γνώσεις, τους φέρνουν να ξεχωρίζουν και μάλιστα σε όλες τις πρώτες θέσεις του Ελληνικού Ρεμπέτικου Τραγουδιού.
Έτσι δεν μας ξενίζει το γεγονός πως το πρώτο σωματείο Ελλήνων Μουσικών, «Η Αλληλοβοήθεια», ιδρύεται από αυτούς τους Μουσικούς, από αυτόν τον πυρήνα, από Μικρασιάτες.
Κώστας Τζόβενος και Ιάκωβος Μοντανάρης, είναι δύο από τους πιο διαβασμένους μουσικούς της Αθήνας.
Η συνεργασία τους είναι άμεση με τους Μικρασιάτες συναδέλφους τους, αγνοώντας όμως επιδεικτικά το Γιώργο Μπάτη, για το λόγο πως ανήκε στους παρακατιανούς.
Χρήστος Φιλιππακόπουλος – ο Άντρας
Στα 1949, ενώ δούλευε στου Σκλαβούνου, στην Πάτρα, ερωτεύεται τη Ρόζα ο νεαρός αξιωματικός της αστυνομίας Χρήστος Φιλιππακόπουλος. Ο κατά είκοσι πέντε με τριάντα χρόνια νεότερός της, αυτός άνδρας, θα είναι πλέον η μοιραία ίσως και πιο τυχερή, τρυφερή κι ανθρώπινη σχέση της ζωή της. Ο έρωτας αυτός ήταν σε όλη τη διάρκεια του, ελικρινής, ακμαίος κι αμοιβαίος και μέχρι το τέλος της ζωής της Ρόζας.
Η Ρόζα ήταν κατά τη γνώμη ήταν το απόλυτο μαθηματικό μυαλό σε ό,τι αφορά στις ηλικίες και στη δημιουργία γρίφων επ' αυτού του θέματος. Το μπέρδεμα της ληξιαρχικής της εγγραφής, η αλλαγή της ημερομηνίας γέννησής της, η αλλαγή των χαρτιών της στην Κατοχή, ο μικρότερος κατά 20, 25 ή 30 χρόνια, Χρήστος της, η αναγωγή πλέον της ηλικίας της με το πόσο είναι ο Χρήστος και όχι με το πόσο είναι (ήταν) η ίδια. Άλλαξε το κέντρο βάρους των ενδιαφερομένων για την ακριβή ηλικία της, και το μετέθεσε στο πόσο ήταν ο Χρήστος. Όσο μίκραιναν το Χρήστο τόσο μικραινε κι αυτή. Όλα αυτά τα παιχνίδια της γυναίκας Ρόζας, με τα μαθηματικά της, τα ιδιότυπα μαθηματικά της, δημιουργούν το μυστήριο, ακόμα και σήμερα. Να σκεφτεί κανείς πως πρόκειται για άτομο που δεν είναι χαμένο στο παρελθόν: έζησε μέχρι το 1980. Παρ' όλ' αυτά, κανείς δεν ξέρει απόλυτα κάτι γι αυτήν.
Τα παιχνίδια της όμως συνεχίζονταν και δημιουργούσαν μυστήριο ανυπαρξίας της, σα να μην ήθελε πια, η μεγάλη πρωταγωνίστρια, να βρίσκεται μπροστά στα φώτα, αλλά να παρακολουθεί τις εξελίξεις από σκιασμένη γωνιά. Έτσι δε θέλει να ξέρει κανείς την εισαγωγή της στο νοσοκομείο, αλλά ούτε και να μάθουν τον επικείμενο θάνατό της.
Όχι δεν είχε παραιτηθεί, απλά το ζούσε. Με το δικό της τρόπο.
Όταν αρρώστησε, κακόπεσε, κατάπεσε, ταλαιπωρήθηκε και βασανίστηκε από τα γηρατειά της, όταν ύστερα πέθανε, ήταν αυτός και η γυναίκα του που τη γιατροπόρεψαν, τη γηροκόμησαν και την κήδεψαν.
Το σπίτι της στο Περιστέρι το είχε αγοράσει η Ρόζα για να στεγάζουν τον έρωτά τους και τη σχέση τους.
Ο Χρήστος Φιλιππακόπουλος ήταν αυτός που της στάθηκε μέχρι το τέλος της ζωής της, όταν τα πράγματα γι αυτήν δεν ήσαν τόσο φωτεινά, πλούσια, δοξασμένα, υγιή και άνετα.
Χανότανε στους δρόμους κι ο Χρήστος την έψαχνε, παντού. Λερωνότανε επάνω της και ο Χρήστος την καθάριζε. Αρρώσταινε και ο Χρήστος ήτανε στο πλευρό της.
Ο Χρήστος δεν ξέχασε ποτέ, πως πολύ παλιά τον είχε βοηθήσει – ευεργετήσει, να αγοράσει δύο φορτηγά, που από Χωροφύλακα τον έκαναν ιδιοκτήτη φορτηγατζή, με πάρα πολλά αυτοκίνητα στη συνέχεια να είναι στην ιδιοκτησία του.
Από τα ποντίκια που τη βρήκε την έφερε στο σπίτι τους, όπου τη φρόντισε τη γιατροπόρεψε, κι αυτός και η γυναίκα του, η ηρωίδα, η Κα Βούλα Φιλιππακοπούλου.
Η ίδια Ρόζα παρ' όλο που είχε βοηθήσει πάρα πολλούς ανθρώπους στο παρελθόν, όταν είχε πάψει πια να είναι η ντίβα, την πέταξαν κι αυτοί, αδιαφόρησαν για αυτήν, όπως και οι οικείοι της. Όλοι πλην του Χρήστου, που την έψαξε για χρόνια, αφού χαθήκανε τα ίχνη της, που τη βρήκε και της στάθηκε.
Ρόζα Εσκενάζη – Ρίτα Αμπατζή
Η Ρίτα Αμπατζή ήταν μία εξαιρετική τραγουδίστρια, σύγχρονη της Ρόζας Εσκενάζη. Με απίστευτο και αυτή ταλέντο, χωρίς όμως να μπορέσει ποτέ να υπερσκελίσει τη Ρόζα τη μεγάλη της ανταγωνίστρια, αλλά και να γίνει ποτέ η ιδιαίτερα αγαπημένη των Ελλήνων.
Η Ρόζα είχε κερδίσει τις συνειδήσεις των Ελλήνων, σε όλα τα επίπεδα.
Ο καταπληκτικός Έλληνας, ο τόσο συντηρητικός Έλληνας, δεν έλαβε υπ' όψη του τις ιδιαιτερότητες του ακραίου χαρακτήρα της Ρόζας, (όπως άλλωστε έκανε και με τη Σωτηρία Μπέλλου), αφήνοντας ελεύθερο το μέσα εαυτό του, να απολαύσει την πραγματική αξία της τραγουδίστριας Ρόζας, να τιμήσει και τη Ρίτα Αμπατζή, αλλά τα σκήπτρα (δημοτικότητας, προτίμησης, διασκέδασης, εκτίμησης) τα κράτησε για να τα αποδώσει στη Ρόζα.
Αν και η Αμπατζή και η Εσκενάζη ήσαν διαφορετικοί σαν άνθρωποι, η Ρόζα κρατούσε την πρωτοκαθεδρία, λόγω της απέραντης φωνής της, λόγω της αστείρευτης ευελιξίας της, είτε καλλιτεχνικής, είτε κοινωνικής, είτε φωνητικής, φέρνοντας το φως της μπροστά στα λατρεμένα μάτια των θαμώνων της κ' υποστηρικτών της.
Ήξερε η Ρόζα να λικνίζει, να δυναμώνει, να χαμηλώνει τη φωνή της, να τραγουδάει και να ερμηνεύει χειριζόμενη το σπουδαίο φυσικό της χάρισμα, τη φωνή της, με πολύ ιδιαίτερο τρόπο, σε όλα τα είδη τραγουδιού που υπηρέτησε, με τον ίδιο απόλυτο και άψογο τρόπο. Δεν έκανε εκπτώσεις σε τίποτα. Δε χάριζε με ευκολία τη φωνή της, αλλά την πρόσφερε με επαγγελματισμό κ' υπευθυνότητα, την τοποθετούσε κάθε φορά με νάζι, μπρίο, πάθος, υπονοούμενο, στη σωστή θέση, αποδίδοντας με τον καλύτερο τρόπο το εκάστοτε τραγούδι, του κάθε είδους.
Από την Ελένη Σέμση, την κόρη του Δημήτρη Σέμση - Σαλονικιού, μαθαίνουμε πως ο Σέμσης προτιμούσε τη Ρόζα πολύ περισσότερο από τη Ρίτα Αμπατζή, αν και η μητέρα της τη ζήλευε ιδιαίτερα πολύ και μέχρι τα βαθειά της γεράματα.
Τη Ρίτα τη θεωρούσαν δεύτερη, παρ' όλο που είχαν αρκετές δουλειές κάνει μαζί.
Η σύζυγος του Δημήτρη Σέμση, Δήμητρα Κανούλα, αν και ήταν κατά πολύ μικρότερη απ' αυτόν στην ηλικία, ζήλευε αφόρητα τη Ρόζα Εσκενάζυ.
Κωνσταντινούπολη - Balkan Records Company
Στα 1955 η Ρόζα εμφανίζεται στην Κωνσταντινούπολη προσκεκλημένη της Balkan Records Company, με ιμπρεσάριο τον Αλβανό Αϊντέν Λεσκοβίσκου,Ayden Leskovisku,όπου και ηχογραφεί σαράντα περίπου τραγούδια,είκοσι δηλαδή σαρανταπεντάρια,με τη χαμηλή αμοιβή των πέντε χιλιάδων δολαρίων. Έτσι είχε δηλώσει η ίδια, πως η αμοιβή αυτή ήταν πολύ χαμηλή. Τα τραγούδια ήσαν Ελληνικά και τουρκικά.
Οι αμοιβές της όμως από τις εκεί εμφανίσεις της, στην Πόλη, την Κωνσταντινούπολη, όπου είχε γεννηθεί, ήσαν τόσο υψηλές, που μαζί με τα φιλοδωρήματα έφταναν σε υπερδεκαπλάσιο παραπάνω ποσό, από την εφ' άπαξ αμοιβή της, αυτήν την εκ των ηχογραφήσεών της των σαράντα τραγουδιών.
Αμερική, δεύτερη φορά, Β' Γάμος (εικονικός)
Ακολούθησε ξανά περιοδεία στην Αμερική, ο εκεί γάμος της, -(είχε πάρει διαζύγιο μετά το θάνατο του Γιάνγκου της;),- με τον εικονικό σύζυγό της, Frank Alexander,για την άδεια εργασίας που χρειαζότανε, παραμένοντας κοντά δύο σχεδόν χρόνιακαι η επιστροφή της στην Ελλάδα, χάριν της αγάπη της στο Χρήστο Φιλιππακόπουλο.
Το σπίτι στην Κηπούπολη, δύο φορτηγά και μερικά άλλα πράγματα, αγοράστηκαν από τα εισοδήματα της Αμερικής. Η Ρόζα διέδιδε πως ο Χρήστος δεν είχε δεχτεί βοήθεια για να φύγει από την αστυνομία και για να αγοράσει τα φορτηγά του. Τα χρήματα είχαν προέλθει από πώληση περιουσιακών στοιχείων του ίδιου του Χρήστου.
Ντοκιμαντέρ – Εκπομπές
Με τη σκηνοθετική επιμέλεια του Βασίλη Μάρου, συμπεριελήφθη το 1973 στο ντοκιμαντέρ “Το Μπουζούκι”.
Στηνπρώτη και μοναδικήεκπομπή του Γιώργου Παπαστεφάνου Μουσική Βραδιά, το 1976, που ήταν αφιερωμένη στη Χαρούλα Αλεξίου, όπου εμφανίστηκε η Ρόζα Εσκενάζη, στην οποία και πρωτογνωρίστηκαν, η νέα τότε καλλιτέχνις Χαρούλα, με τη βετεράνα Ρόζα.
Πολλά στοιχεία άφησε να καταγραφούν στην εκπομπή αυτή από το βιογραφικό της γίγνεσθαι.
Εμφανίστηκε περί τις αρχές δεκαετίας του 1970, κοντά στο τέλος της Απριλιανής χούντας του Παπαδόπουλου και του Ιωαννίδη, στοRodeoπου βρισκότανε επί της οδού Χέϋδενστις μπουάτ Αιγόκερως και Θεμέλιο στην Πλάκα, με σειρά εμφανίσεων για βραδιές ρεμπέτικου που είχαν οργανώσει και επιμεληθείοι, Τάσος Σχορέλης και Κώστας Χατζηδουλής, περνώντας έτσι από το λαϊκορεμπέτικο πάλκο, στη μουσική σκηνή, στα γεωγραφικά χωράφια δηλαδή, του έντεχνου.
Εμφανίζεται την ίδια εποχή, σε ένα επίσης ντοκιμαντέρ, του Γιώργου Καρυπίδη.
Το 1975 γίνεται παρουσίαση της Ρόζας Εσκενάζυ από την εκπομπή της Σοφίας Μιχαλίτση, στο Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΤ.
To 1976παρουσιάζεται στο ντοκιμαντέρ – συνέντευξη, Αναζητώντας τη χαμένη εικόνα – Μορφές του Ρεμπέτικου, Έρευνα Σκηνοθεσία Λάκη Παπαστάθη.
Σε σκηνοθεσία του ισραηλινού σκηνοθέτηRoy Sher /Ρόι Σέρ, γυρίστηκε το ντοκιμαντέρ, Γλυκό μου καναρίνι/ My sweet canary,συμπαραγωγής ΙσραηλινήςI.B.A / Cinephil, και Ελληνικής ΤηλεόρασηςARTE,παραγωγής 2010-2011.
Αναθέρμανση
Το ρεμπέτικο τραγούδι, έφτασε ολοζώντανο, με τη μεγάλη διάρκεια της ζωής της Ρόζας Εσκενάζη, (αφού ήταν από τους ελάχιστους εκφραστές του που μπόρεσαν να φτάσουν ηλικιακά, μέχρι την τεχνητή ή την όποια του αναθέρμανση,) δίνοντας τη ζωντανή ευκαιρία στους γενικώς και ειδικώς ασχολούμενους με το είδος – και όχι μόνο – να έχουν άμεση επαφή μαζί της.
Κριτικοί, καλλιτέχνες, συνθέτες, ερμηνευτές, μουσικολόγοι, είχαν την ευκαιρία, είτε από αγαθή πρόθεση, είτε από ευκαιριακό πλιατσικολόγημα, είτε από σκοπιμότητα, να έρθουν σε άμεση επαφή, κρίνοντας και κρινόμενοι άμεσα, το είδος αυτό του τραγουδιού, τους ανθρώπους του, τις επιδόσεις τους σε σχέση με εκείνους.
Το εσκεμμένο πάντως ήταν κατάδηλο. Όλοι οι μεγάλοι από ακαδημαϊκούς μέχρι μουσικούς, από τραγουδιστές μέχρι συνθέτες, προσπάθησαν να φανερώσουν και να παρουσιάσουν όσο το δυνατόν περισσότερο το φαινόμενο Ρόζα Εσκενάζη, αλλά ευτυχώς ή δυστυχώς, οι πραγματικοί κριτές, οι πραγματικοί αποδέκτες, ο λαός, το κοινό, δεν ενθουσιάστηκε ιδιαίτερα. Κράτησε αποστάσεις από την θερμή προβολή, θεωρώντας τη Ρόζα ως παράξενο φαινόμενο, παρά ως άτομο που θα μπορούσε να περάσει άμεσα ως μέσον διασκέδασης.
Τελευταία εμφάνιση
Πάτρα, Σεπτέμβριος του 1977. Η τελευταία της εμφάνιση από σκηνής.
Αρκετός κόσμος είχε πάει να τη δει να τραγουδάει, να χορεύει και να αφήνει το στίγμα της, το τελευταίο της, στη μνήμη όλων όσων την τίμησαν.
Βάπτιση ή ξαναβάπτιση
Ένα χρόνο ενωρίτερα το 1976 είχε βαφτιστεί Ορθόδοξη Χριστιανή.
(Εάν βαπτίστηκε το 1976, για πρώτη φορά, είναι ένα ακόμα μυστήριο που καλύπτεται απόλυτα, για τη ζωή της Ρόζας Εσκενάζυ. Παραμένει μυστήριο το πως είχε τελεστεί ο γάμος της, με τον Γιάνγκο Σαρντινίδη, χωρίς αλλαγή θρησκεύματος. Ή μήπως ξαναβαπτίστηκε;)
Το νέο της και τελευταίο της όνομα, μετά από τη βάφτισή της ήταν, Ροζαλία Εσκενάζη.
Περιπέτειες υγείας – το τέλος – ο Χρήστος
Οι αμνησίες της, το αλτσχάιμερ και η μεγάλη της ηλικία έγιναν εμπόδιο στη διαβίωσή της. Συχνά χανότανε στους δρόμους του Περιστερίου, ώσπου είχε και ένα ατύχημα με το γοφό της. Η νοσηλεία της, με το Χρήστο πάντα στο πλευρό της, επί τρεις μήνες, η επιστροφή της στο σπίτι της, μία εκ νέου νοσηλεία της σε κλινική της οδού Κεφαλληνίας, την έφεραν να αφήνει την τελευταία της πνοή, 2 Δεκεμβρίου 1980, αναχωρώντας για τα Ηλύσια Πεδία.
Ο τάφος βρίσκεται στο Στόμιο Κορινθίας.
Εκεί τη μετέφερε, για την οριστική της κατοικία, ο Χρήστος.
Η Ρόζα έσβησε διπλά ευτυχισμένη. Πρώτα γιατί είχε το Χρήστο δίπλα της κ' ύστερα γιατί το αλτσχάιμερ τη βοήθησε να μην αντιλαμβάνεται ιδιαίτερα καλά την κατάστασή της. Ίσως ο δεύτερος λόγος να ήταν ευεργετικός γι αυτήν, πιθανότατα να την απέτρεψε από την κατάθλιψη.
Μόλις το 2008 μπήκε σταυρός στον τάφο της, από τον έρανο και την εκδήλωση που διοργάνωσε προς τιμή της ο εξωραϊστικός σύλλογος του Στομίου, με κείμενο επί του οριζοντίου σημείου:
“ΡΟΖΑ ΕΣΚΕΝΑΖΥ”
και επί του καθέτου:
“Καλλιτέχνις”.
Μία σκέψη που περνά από το μυαλό μου, σχετική με το σταυρό και τον τάφο: αν ήταν ο Χρήστος που την έπεισε τελικά να βαπτισθεί ή να ξαναβαπτισθεί, (όπως συχνά αναφέρεται), ή αν η Ρόζα έκανε απλά το χατίρι του και βαπτίσθηκε, τότε ποιος ο λόγος που ανάγκασε την ταφή της, έτσι, απλά, χωμένη στο χώμα, χωρίς ένα καν διακριτικό, που να δείχνει πως η Ρόζα, η αγαπημένη του, βρίσκεται εκεί, σ' αυτόν τον τάφο;
Δεν μπορώ να πιστέψω πως, ο Άνδρας Χρήστος, έπραξε χωρίς υπολογισμό.
Κάποιο μυστικό κρύβεται και στην βάπτιση του 1976, αλλά και στην ταφή της το 1980, χωρίς διακριτικά επί του τάφου της.
Μην ξεχνάμε πως μόλις το 1952, είκοσι οκτώ ολόκληρα χρόνια δηλαδή προ του θανάτου της, είχε δηλώσει Άπατρις. Γιατί να μην ήταν και άθρησκος.
Επίσης πιστεύω πως η Ρόζα πέθανε Εβραία, μάλλον θα έπρεπε να δηλωθεί και μυστήριο βάπτισης για να επιτραπεί η ταφή της στο νεκροταφείο. (;) Ίσως για το λόγο αυτό και να μην τοποθετήθηκε σταυρός ή άλλο διακριτικό δηλωτικό της εκεί ταφής της.
Δύο χρόνια μετά το θάνατό της, ο Κώστας Χατζηδουλής, ασχολήθηκε με τη βιογραφία της Ρόζας Εσκενάζη, που εκδόθηκε με προλόγους των Γιάννη Καψή και Βασίλη Τσιτσάνη, από τις Εκδόσεις Κάκτος.
Ένα τραγούδι σε στίχους Μιχάλη Φακίνου και με μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου, με τίτλο η Ρόζα, είχε αναγκάσει, τότε, πέντε χρόνια πριν το θάνατό της, τη Ρόζα Εσκενάζη, να αντιδράσει, λέγοντας πως ουδέποτε έψαξε δουλειά σε θέατρα, ούτε και κανείς, ποτέ, της είχε προτείνει να γίνει ρουφιάνα ή καρφί. Πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού είχε η Βίκυ Μοσχολιού, 1975, δεύτερη εκτέλεση έκανε η Χάρις Αλεξίου. Το τραγούδι περιλαμβάνεται στο δίσκο, Ανεξάρτητα. (Τα επίμαχα σημεία των στίχων:
Η Ρόζα η ναζιάρα, με τα σγουρά μαλλιά,/στα θέατρα γυρίζει, και ψάχνει για δουλειά,/... καθώς και: της πρότειναν να γίνει, του Τσάκαλου καρφί,/ μα κείνη λέει όχι, με βροντερή φωνή...)
Υπάρχει ένα ακόμα τραγούδι, που αναφέρεται η Ρόζα Εσκενάζυ τιμητικά: Τρεις Ρόζες ή το τέλος του Ονείρου, από την Πορνογραφία του Μάνου Χατζιδάκι. Οι εκεί Τρεις Ρόζες είναι οι, Λούξεμπουργκ, Εσκενάζυ και Ρόζα Μπλου.
Συμπληρωματικό θέμα
Τα πρώτα τραγούδια θύματα της λογοκρισίας
Η Βαρβάρα 1935
Στίχοι: Παναγιώτης Τούντας
Μουσική: Παναγιώτης Τούντας
Ερμηνεία: Στελλάκης Περπινιάδης
Η Βαρβάρα κάθε βράδυ στη Γλυφάδα ξενυχτάει
και ψαρεύει τα λαβράκια κεφαλόπουλα μαυράκια
το καλάμι της στο χέρι όλη νύχτα στο καρτέρι
περιμένει να τσιμήσει το καλάμι να κουνήσει.
Ένας κέφαλος βαρβάτος όμορφος και κοτσονάτος
της Βαρβάρας το τσιμπάει το καλάμι της κουνάει
μα η Βαρβάρα δεν τα χάνει τον αγκίστρωσε τον πιάνει
τον κρατά στα δυο της χέρια και λιγώνετ' απ' τα γέλια.
Κοίταξε μωρή Βαρβάρα μη σου μείνει η λαχτάρα
τέτοιος κέφαλος με νύχι δύσκολα θα σου πετύχει
βρε Βαρβάρα μη γλιστρήσει και στη θάλασσα βουτήσει
βάστα τον απ' το κεφάλι μη σου φύγει πίσω πάλι.
Στο καλάθι της τον βάζει κι από τη χαρά φωνάζει
έχω τέχνη έχω χάρη ν' αγκιστρώνω κάθε ψάρι.
Για ένα κέφαλο θρεμμένο όλη νύχτα περιμένω
που θα ρθει να μου τσιμπήσει το καλάμι να κουνήσει.
-Γεια σου Γιοβάν Τσαούς με την παρέα σου
Το τραγούδι αυτό θεωρήθηκε ως χυδαίο. Οι αναφορές πως ο Μεταξάς είχε κόρη με το όνομα Βαρβάρα είναι αναληθείς. Είχε όμως κόρες. Δύο. Η μία εξ αυτών, η Λουκία, ήταν εξ όλης. Ο κομπλεξισμός του κοντού δικτάτορα οδήγησε στην κατάργηση του τραγουδιού αυτού, αφού θεωρήθηκε πως είχε γραφτεί για τη Λουκία την κόρη του. Οι φήμες θέλουν τη Λουκία να μην έχει αφήσει στρατιωτικό για στρατιωτικό στο πέρασμά της. Το μοτίβο μας λέει ο Νίκος Πολίτης πως ανήκει σε παραδοσιακή ρουμάνικη μελωδία και πως δεν είναι δημιουργία του Τούντα. Ο Τούντας πάντως κατάφερε να περάσει με τη μελωδία αυτή, την ίδια ακριβώς, άλλα τέσσερα σατυρικά τραγούδια: Η Μαρίκα η Δασκάλα, Μανωλιός και Δημητρούλα, Μαγδάλω, Άκου Ντούτσε μου τα Νέα. Η επιτυχία ήταν πως πέρασαν από τη λογοκρισία. Όλα. Δεν είχαν όμως την πρέπουσα επιτυχία στον κόσμο, αφού ο στόχος τους ήταν να θυμίζουν την απαγορευμένη Βαρβάρα. Το ίδιο μοτίβο χρησιμοποιήθηκε και από τη Σοφία Βέμπο και για το, Η Θεια μ' η Αμιρσούδα, σε διασκευή του Ανδρέα Βέμπου το 1946.
Η Ρόζα απαγορεύει το ρεμπέτικο στην Ελλάδα
Η Ρόζα που λάτρεψε και τραγούδησε το ρεμπέτικο χασικλίδικο τραγούδι, ήταν και η αφορμή να πάψει δια παντός με δικό της πάλι τραγούδι που ετέθη ως ταφόπλακα στα τραγούδια αυτού του είδους, αυτού του κύκλου.
Πρέζα όταν πιεις ή Είμαι πρεζάκιας - 1935
Στίχοι: Αιμίλιος Σαββίδης, Σαβαίμ, Βοσπορινός Ν. Δέλτας
Μουσική: Σώσος Ιωαννίδης, Ψυριώτης
Πρώτη Εκτέλεση: Ρόζα Εσκενάζη
Από το βράδ' ως το πρωί
με πρέζα στέκω στη ζωή
κι όλο τον κόσμο κατακτώ
την άσπρη σκόνη σα ρουφώ.
Όλος ο κόσμος είναι θύμα μου
σαν έχω πρέζα και ρουφάω
κ' οι πολιτσμάνοι όταν θα με ιδούν
μελάνι αμολάω.
Σα μαστουρωθείς
γίνεσαι ευθύς,
βασιλιάς δικτάτορας θεός και κοσμοκράτορας.
Πρέζα όταν πιείς
βρε θα ευφρανθείς,
κι όλα πια στον κόσμο ρόδινα θε να τα δεις.
-Ωωωωωχ ! Θα πρεζάρω αδερφέ μου μέχρι Ανάσταση
Δική μου είναι η Ελλάς
και στην κατάντια της γελάς,
της λείπει το 'να της ποδάρι
βρε και το παίξανε στο ζάρι.
Εγώ θα είμαι ρε δικτάτορας
κι ο κόσμος στάχτη αν θα γίνει
ο ένας θα μ' ανάβει το λουλά
κι ο άλλος θα το σβήνει.
Σα μαστουρωθείς
γίνεσαι ευθύς,
βασιλιάς δικτάτορας θεός και κοσμοκράτορας.
Πρέζα όταν πιείς
βρε θα ευφρανθείς,
κι όλα πια στον κόσμο ρόδινα θε να τα δεις.
-Ρόζα μου για σένανε έγινα πρεζάκιας, ωωωωχ !
Το τραγούδι αυτό, κατά τη γνώμη μου ενόχλησε περισσότερο πολιτικά και κατά πολύ λιγότερο ηθικά και κοινωνικά. Ο δε συγγραφέας του, Αιμίλιος Σαββίδης, δημοσιογράφος, συγγραφέας και στιχουργός, που υπέγραφε με διάφορα ψευδώνυμα, τις διάφορες ασχολίες του, ήταν ένας εκ των μελλοντικών διωκτών του ρεμπέτικου τραγουδιού, ενώ λίγο αργότερα, ήταν και ο εισηγητής του νόμου για τη λογοκρισία.
Έτσι το καθεστώς της Δικτατορίας του Μεταξά, επέβαλε το 1939 νόμο, σύμφωνα με τον οποίο όλοι όσοι επρόκειτο να ηχογραφήσουν δίσκο, θα έπρεπε να καταθέτουν: στίχους και μουσική παρτιτούρα, στην επιτροπή λογοκρισίας.
Εγκαταλείπουν το τραγούδι
Έτσι λόγω γνωσιακής και τεχνικής αδυναμίας οι περισσότεροι εξ αυτών, ειδικά οι Σμυρναίικου ύφους, σταματούν οριστικά τη δρατηριότητά τους. Γιοβάν Τσαούς και Βαγγέλλης Παπάζογλου, τελείωσαν τη σταδιοδρομία τους, την δισκο-ηχογραφική, εκεί. Στα 1938. Ο Παναγιώτης Τούντας συνέχισε με αλλαγή ύφους. Είχε τρόπο, σπουδές και ταλέντο, ώστε να μπορέσει να αντέξει την αλλαγή, αλλά και να προσαρμοστεί στις νέες απαιτήσεις, της νέας αυτής εποχής.
Όλος ο κόσμος του καθώς πρέπει τραγουδιού, του ελαφρού, εγείρεται ενάντια στους ρεμπέτες, αφού δε τους αφήνουν να αποκτήσουν έρεισμα στο λαό. Οι ρεμπέτες, (ο υπόκοσμος), έλεγχαν τα μουσικά πράγματα. Έτσι ο πόλεμος αυτός, οδήγησε στην λογοκρισία. Κατά το Γιάννη Παπαιωάννου μόνον ο Αττίκ δεν έπρεπε να περιλαμβάνεται σε αυτούς τους δήθεν, του κόσμου των καθώς πρέπει. Αυτός διέφερε.
1.- Αλεξανδριανή Φελάχα ΑΟ 2169 – H.M.V. - 1934
Στίχοι: Ρόζα Εσκενάζυ
Μουσική: Δημήτρης Σέμσης – Σαλονικιός
Αλεξανδριανή Φελάχα
πως μπερδεύτηκα
τ' αράπικά σου μάτια
ερωτεύτηκα.
Αραπίνα με γλυκαίνεις
αχ με το γιαλέλι
κι απ' τα χειλάκια σου
στάζουνε μέλι
είσαι κακούργα και δεν πονείς
φτάνει πια να με τυραννείς
αφού με βλέπεις τι τραβώ
δε λυπάσαι πια
συ είσαι τ' όνειρό μου
Φελάχα μου γλυκειά.
Το αράπικο χορεύεις
αχ και με τρελαίνεις
με τα τσακίσματά σου
με μπερδεύεις.
Σαν τρελός για να γυρίζω
πες μου το γυρεύεις
στ' αλήθεια φτάνει
και μη με παιδεύεις.
είσαι κακούργα και δεν πονείς
φτάνει πια να με τυραννείς
αφού με βλέπεις τι τραβώ
δε λυπάσαι πια
συ είσαι τ' όνειρό μου
Φελάχα μου γλυκειά.
Γιαλέλι, γιαλέλι μ', γιαλέλι γιαλέλι μ'
αφού με βλέπεις τι τραβώ
δε λυπάσαι πια
συ είσαι τ' όνειρό μου
Φελάχα μου γλυκειά.
Γεια σου Σαλονικιέ μου γειά σου
2.- Καλλιοπάκι
Στίχοι: Ρόζα Εσκενάζυ
Μουσική: Δημήτρης Σέμσης – Σαλονικιός
Ερμηνεία: Στελλάκης Περπινιάδης
Απ' τον καημό σου δεν κοιμούμαι Καλλιοπάκι μου
Απ' τον καημό σου δεν κοιμούμαι Καλλιοπάκι μου
ως πότε πια για σε λαχταρώ
Καλλιοπάκι να σε χαρώ
ως πότε πια για σε λαχταρώ
Καλλιοπάκι να σε χαρώ.
Έχεις μαύρα μάτια και κατσαρά μαλλιά
Έχεις μαύρα μάτια και κατσαρά μαλλιά
στο δεξί το μάγουλό σου μαύρη μιαν ελιά
κουκλίτσα μου γλυκειά
στο δεξί το μάγουλό σου μαύρη μιαν ελιά
κουκλίτσα μου γλυκειά.
Στο παραθύρι Καλλιοπάκι έβγα να σε ιδώ
Στο παραθύρι Καλλιοπάκι έβγα να σε ιδώ
να φιλήσω την ελιά σου
τον άσπρο σου λαιμό
Καλλιοπάκι σε λαχταρώ
να φιλήσω την ελιά σου
τον άσπρο σου λαιμό
Καλλιοπάκι σε λαχταρώ.
3.- Τα βάσανα της πλύστρας – H.M.V. 1936 - Αθήνα
Στίχοι: Ρόζα Εσκενάζυ
Μουσική: Δημήτρης Σέμσης – Σαλονικιός
Το κομμάτι αρχίζει με πρόζα δύο Γυναικών και ενός άνδρα Γείτονα:
-Α' Πλύστρα: Άκουσε να σου πω
σήμερα είναι η σειρά μου να πλύνω.
-Β' Πλύστρα: Σειρά σου σειρά μου δεν έχει.
Εγώ έχω ξένα ρούχα να παραδώσω, τ' ακούς;
-Α' Πλύστρα: Απ' τον καιρό που ήρθες μεσ' στην αυλή
άνω κάτω μας έχεις κάνεις.
Β' Πλύστρα: Άμα δε σου γουστάρει στρίβε απ' εδώ.
Α' στα κομμάτια!
-Άντρας Γείτονας: Μα τι βιολί είναι αυτό
με σας βρε αδελφέ
να μην μας αφήνετε
να κοιμηθούμε.
Πότε με τις μπουγάδες σας,
πότε με τα σφουγγαρίσματά σας,
ωχ βρε αδελφέ,
επιτέλους πια.
-Α' Πλύστρα: Ορίστε κι ένα φιγουρίνι
που παρουσιάστηκε.
Α στο διάολο από δω πέρα μωρέ.
Είμαι πλύστρα φοβερή,
σιδερώστρα τρομερή,
πλένω, απλώνω, σιδερώνω,
και τα χρέη μου πληρώνω.
Τι καυγάδες στην αυλή,
τι ξερίζωμα μαλλί,
τι βρισιές η μια στην άλλη,
μου ζαλίσαν το κεφάλι.
Θα κρυώσει το νερό,
το κακό μου τον καιρό,
δεν αντέχω πια νισάφι,
θα με φάει αυτή η σκάφη.
Η ομορφιά μου θα χαθεί,
ένας άντρας θα βρεθεί
να με πάρει να γλιτώσω,
πούντιασα θα πλευριτώσω.
Τι τραβάω η φτωχή,
σήμερα 'χουμε βροχή,
συμφορά μου τύχη που 'χα,
δε στεγνώσανε τα ρούχα.
-Α Πλύστρα: Αχ με φάγανε με τα μάτια τους παλιογυναίκες.
Σημείωση: το τραγούδι προοριζότανε για τις ανάγκες κάποιας θεατρικής επιθεώρησης. Βιολί, κανονάκι, κιθάρα και ζίλια, είναι τα όργανα που ακούγονται. Ο Δημήτρης Κουκουδέας – Σέμσης, ο Σαλονικιός, παίζει σχεδόν σε όλα τα κομμάτια στην ψιλή περιοχή του βιολιού, δημιουργώντας με τη σχεδόν ίδια τονική ένταση της φωνής ένα μουσικό υπόστρωμα – χαλί, για να πατήσει επάνω η τραγουδίστρια. Εδώ η Ρόζα αλλού η Ρίτα Αμπατζή. Με τη Ρόζα Εσκενάζυ ακολουθείται αυτό το σύστημα κατά τις ηχογραφήσεις τους με τον Σαλονικιό, μέχρι το 1933. μετά από 1934, κατεβαίνει πάρα πολύ ο ήχος του βιολιού, σε τέτοιο επίπεδο που μόλις και διακρίνεται η ακούστική του ύπαρξη μέσα στο δίσκο.
4.- Μέσα στην Πόλη βρίσκομαι
Στίχοι: Ρόζα Εσκενάζυ
Μουσική: Παραδοσιακό–Ανατολική Θράκη–
Κωνσταντινούπολη
Μέσα στην Πόλη βρίσκομαι
μέσ' στα στενά σοκάκια
βλέπω κοπέλες έμορφες
όλο μικρο-χανουμάκια.
Βλέπω παιδούλες όμορφες
όλο μικρο-χανουμάκια
Αμάν, αμάν, χανουμάκι,
έλα να γίνουμε ταιράκι
έλα να γίνουμε ταιράκι
όμορφό μου χανουμάκι.
Τα χανουμάκια σαν περνούν
με λεβεντιά και νάζι
νέοι και γέροι μαραίνονται
μα κείνες δεν τις νοιάζει
όλος ο κόσμος τις κοιτούν
μα κείνες δεν τις νοιάζει.
Αμάν αμάν χανουμάκι
όμορφό μου βαγιανάκι
όμορφό μου βαγιανάκι
αμάν αμάν, χανουμάκι.
5.- Το καναρίνι – 1934; - Αθήνα;
Στίχοι: Ρόζα Εσκενάζυ
Μουσική: Δημήτρης Κουκουδέας Σέμσης – Σαλονικός
(αμφισβητούμενο, ως παραδοσιακό)
Καναρίνι μου γλυκό
συ μου πήρες το μυαλό.
Το πρωί που με ξυπνάς
όταν γλυκοκηλαηδάς.
Αχ, Καναρίνι μου γλυκό
συ μου πήρες το μυαλό.
Την αυγή που με ξυπνάς
όταν γλυκοκηλαηδάς.
Έλα κοντά μου στην καμαρά μου,
αχ, ένα βράδυ στην αγκαλιά μου.
Έλα κοντά μου στην καμαρά μου,
αχ, ένα βράδυ στην αγκαλιά μου.
Βρε ζηλιάρικο πουλί
συ θα με πεθάνεις.
Με τη γλυκιά σου τη λαλιά
σκλάβα σου θε να με πάρεις.
Βρε ζηλιάρικο πουλί
συ θα με πεθάνεις.
Με τη γλυκιά σου τη λαλιά
σκλάβα σου θα με πάρεις.
Έλα κοντά μου στην καμαρά μου,
αχ, ένα βράδυ στην αγκαλιά μου.
Έλα κοντά μου στην καμαρά μου,
αχ, ένα βράδυ στην αγκαλιά μου.
Να ζήσεις Ρόζα μου.
Βιολί – Σαλονικιός, ούτι, κανονάκι, ζίλια ή ζίλιες (χάλκινα μεταλλικά όργανα που στερεώνονται στα δάχτυλα των χεριών), κάποιο πήλινο πνευστό που μιμείται το καναρίνι με παραγόμενους ήχους από την προσθήκη νερού μέσα σε αυτό και κάνοντας μπουρμπουλήθρες, είναι τα όργανα που διακρίνονται στο δίσκο. Το κομμάτι αναγνωρίζεται από τους σύγχρονους σαν παραδοσιακό σμυρναίικο ή σαν ανατολίτικος σκοπός,bulbul,που αραβικά σημαίνει αηδόνι,όμως, και αυτό το τραγούδι, έχει το πνεύμα του Σέμση, αλλά δεν υπάρχει και κάποια άλλη γνωστή παραλλαγή εντός και εντός της Ελλάδας που να μαρτυράει κάτι αντίστοιχο. Άλλωστε το ταλέντο των δύο δημιουργών, αλλά και η διαρκής τριβή τους, Ρόζας – Σέμση, με τις περιοδείες τους σε όλη την εντός Ελληνικής επικράτειας αλλά και την εκτός αυτής, δραστηριότητά τους, η ενασχόλησή τους, η έντονη και καθημερινή, με όλα τα είδη του τραγουδιού, αστικού λαϊκού και παραδοσιακού της υπαίθρου, τους έδινε την ευχαίρεια να μπορούν να εκφράζονται με πρωτογενή παραδοσιακή δημιουργική άνεση. Να σημειωθεί πως για κάθε της τραγούδι, η ηχογράφησή της γινόταν μία κι έξω. Πολύ πολύ σπάνια χρειαζόταν δεύτερη φορά. Η δε πρόβα ήταν ολιγόλεπτη ή ολιγόωρη.
6.- Φεύγεις και μένω μόνος μου –ΑΟ2465–HMV-1939
Στίχοι: Γεωργίου Πετροπουλέα
Μουσική: Ρόζα Εσκενάζυ
Γιατί αγάπη μου χρυσή θέλεις μακριά να φύγεις;
δε συλλογιέσαι; μια πληγή αγιάτρευτη μ' ανοίγεις.
Φεύγεις και μένω μόνο μου με συντροφιά τον πόνο
εσύ θα βρίσκεσαι μακριά κι εγώ θα μαραζώνω
Μέσα στον κόσμο έρημος πουλί μου σα θα μείνω
χωρίς ελπίδα και σκοπό για πες μου τι θα γίνω;
Ποιον θα 'χω γω παρηγοριά στη μαύρη μοναξιά μου;
αφού εσύ αγάπη μου θα βρίσκεσαι μακριά μου;
7.- Το φερετζέ
Στίχοι: Ρόζα Εσκενάζυ
Μουσική: Ρόζα Εσκενάζυ
Ερμηνεία: Ρίτα Αμπατζή
Φερετζέ φορώ, γιαβρί μου
να τον βγάλω λαχταρώ
θέλω στη θερμή σου αγκάλη,
αμάν, αχ, αχ, μερακλή
για να γείρω το κεφάλι,
αχ αχ αχ σεβνταλή
Τώρα θα γλεντώ, γιαβρί μου,
που 'βγαλα το φερετζέ
θα γλεντάω στις ταβέρνες
αχ αχ, μάγια μου 'κανες
θα γλεντάω με λατέρνες,
αμάν, αχ συ με τρέλανες
Χρόνια λαχταρώ, γιαβρί μου,
απ' το χαρέμι για να βγω πάνε οι κισμαραγαδες
πάνε οι κισλάρ αγάδες
αμάν, αχ, αχ μερακλή
οι αγάδες κι οι πασάδες,
αχ, αχ αχ σεβνταλή
Κισλάρ αγάς:Kizlar agaci,είναι ο μαύρος ευνούχος, που συνήθως ήταν και ο αρχηγός του χαρεμιού
οι Κισλάρ Αγάδες, χρησιμοποιούνταν και ως φοροεισπράκτορες.
Ο Καμπούρογλου αναφέρει πως ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Β' είχε εκδόσει Χάτι Σερίφ (αυτοκρατορικό διάταγμα) με το οποίο έδινε χάρη στους Αθηναίους, οι οποίοι θα συνέχιζαν πλέον να απολαμβάνουν τα ίδια με τα προ του 1687 προνόμια. Λίγο πριν είχε ερημωθεί ολοσχερώς η Αθήνα από τις ληστρικές επιθέσεις και επιδρομές. Το μεταφρασμένο από τον Καμπούρογλου κείμενο λέει μεταξύ άλλων: ... 1) Επειδή Κύριος ο Θεός ηθέλησε να δώση εις χείρας μας την πόλιν των Αθηνών, διατάσσω τον ιδικόν μας Κισλάρ Αγάν, πρωτον ευνούχον, να εισπράττει όλους τους φόρους όπως τους εισέπραττε και προηγουμένως. ... Σημ.: όλοι οι πρόσοδοι εκείνης της εποχής ανήκαν στον στο μαύρο ευνούχο.
8.- Τσερκέζα
Στίχοι: Ρόζα Εσκενάζυ
Μουσική: Ρόζα Εσκενάζυ
-Γεια σου Τομπούλη μου με το ούτι σου
Αχ Τσερκέζα μου γλυκιά,
συ μου πήρες την καρδιά,
γιάρ, γιάρ, αμάν
σαν σε είδα τρελάθηκα
κι απ' τον κόσμο εχάθηκα
αχ Τσερκέζα, γλυκιά,
συ μου πήρες τα μυαλά
σαν σε είδα τρελάθηκα
κι απ' τον κόσμο εχάθηκα
αχ Τσερκέζα, γλυκιά,
συ μου πήρες τα μυαλά
Τι ματάκια ζηλευτά
κάψαν κόσμο και ντουνιά,
γιάρ, γιάρ, αμάν
μη μου κάνεις πείσματα,
για σένα εχάθηκα
αχ να σε χαρώ,
καλέ εσύ,
μου πήρες το μυαλό
μη μου κάνεις πείσματα,
για σένα τρελάθηκα
αχ να σε χαρώ,
καλέ εσύ,
μου πήρες το μυαλό
-Γεια σου Λάμπρο μου
-ωωωωχ γεια σου και σένανε
Στο δίσκο υπάρχει εισαγωγή-ταξίμι με ούτι σε στυλ Σάμπα. Ούτι, λύρα, κανονάκι, ζήλια είναι τα όργανα που διακρίνονται.
Οι Τσερκέζοι, Κερκέται, Κιρκάσιοι, Ζιγχοί, κατά την Ελληνική εκδοχή του εθνωνυμίου, συνιστούν αυτόχθονα λαό, με πολύ μεγάλη ιστορική παρουσία στην ανατολική παρευξείνια ενδοχώρα. Αναπτύχθηκαν προς τον Καύκασο κατά τα μέσα του 19ου αιώνα εως και στις αρχές του 20ου. Ήσαν πολύ καθαροί, πολυάσχολοι και ίσως οι καλλίτεροι ιππείς των τούρκων.
Σήμερα, ύστερα από 144 χρόνια, απ' όταν εγκατέλειψαν τη χώρα τους, αριθμούν στην τουρκία περί τα έξι εκατομμύρια άτομα.
Συνολικά η Ρόζα, ως συνθέτης ή ως στιχουργός, πρέπει να έχει γράψει, περί τα είκοσι τραγούδια.
Η Ρόζα Εσκενάζη, χορεύοντας τους ερωτικούς της χορούς, τραγουδώντας με την εξαίσια φωνή της λάγνα και με υπονοούμενα, δημιουργούσε έναν χαλασμό. Ταβέρνες καμπαρέ και καφέ αμάν στο αδιαχώρητο για να την απολαύσουν.
Τσιφτετέλια και καρσιλαμάδες, συρτά και τσάμικα, δεν παρουσιάζουν βαθμούς δυσκολίας και προσπέλασης από το αστείρευτο ταλέντο της Ρόζας Εσκενάζη.
Αυτή η αυτοδίδακτη εμπειρία της, που την απέκτησε με όλο το αίμα της, με όλη την ψυχή της, με όλες τις αισθήσεις, της δημιούργησε μία ακαλλίεργετη μεν αλλά πηγαία απλότητα και ποιότητα, κάνοντάς την να ξεχωρίζει ως γυναίκα, καλλιτέχνης, περσόνα, Άνθρωπος, Ρεμπέτισσα.
Η Ρόζα δε συμβιβάστηκε ούτε με τους όρους και τους νόμους της καλλιτεχνίας που συνάντησε. Δημιούργησε το δικό της τρόπο. Το δικό της στυλ. Τους δικούς της κανόνες.
Η γυναίκα Ρόζα με τις πολλές εθνότητες να παίζουν στο βιογραφικό της, με την καταγωγή της να ταξιδεύει σε όλη την Ευρώπη, (από τη Μέση Ανατολή και το διωγμό των Ρωμαίων στη Γερμανία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από κει στην Ισπανία, ποιος ξέρει που αλλού, ύστερα Κωνσταντινούπολη, μετά στη Θεσσαλονίκη, κατέβασμα στην Αθήνα και στον Πειραιά, δε θα μπορούσε παρά να έχει και τον αντίστοιχο χαρακτήρα. Όλα αυτά τα στοιχεία, όλη αυτή η ιστορία της οικογένειάς της εκφράστηκαν με την ασχολία της στο χορό και στο τραγούδι.
Έτσι το κορμί της, η φωνή της, το σκέρτσο και το μπρίο της, το πάθος της, η αγάπη της και το πείσμα της, για το τραγούδι, την κάνουν να μοιάζει σαν την Άνθρωπο Γυναίκα, που ήρθε στη γη για να τιμήσει τον Έρωτα και την Τέχνη, που ήρθε στη γη και που γεννήθηκε για να γίνει η Βασίλισσα του Ρεμπέτικου, η Αρχόντισσα του Ελληνικού Τραγουδιού.
Γράφοντας ή διαβάζοντας κάποιος για τη Ρόζα δεν υπάρχει περίπτωση να αποφύγει τη διαδικασία του μπρος πίσω, το πήγαιν' έλα. Δεν υπάρχει περίπτωση να βρεθείς σε κάποια χρονική στιγμή της ζωής της και να μην έχει δημιουργηθεί μέσα σου η ανάγκη φλας μπακ. Η ζωή της Ρόζας έχει μέσα της αυτό το αθάνατο κι ατέλειωτο πήγαιν' έλα.
Μία Σάρα που γεννήθηκε μία Ροζαλία που πέθανε, μία Ρόζα που έζησε.
Κλείνοντας να αναφέρω μία θλιβερά όμορφη σύμπτωση:
2 Δεκεμβρίου1923, είναι η ημέρα γέννησης της Μεγάλης μας Λυρικής Κλασικής της Όπερας, της Μαρίας Κάλλας.
Βιβλιογραφία - ενδεικτική
1.- Κουνάδης Παναγιώτης, Εις ανάμνησιν στιγμών ελκυστικών, εκδ. Κατάρτι, Αθήνα, 2000.
2.- Καλογερόπουλος Τάκης, Το λεξικό της ελληνικής Μουσικής, εκδ. Γιαλλέλη, Αθήνα, 1998.
3.- Κανελλάτου Γ. Βιβή, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΕΜΣΗΣ “ΣΑΛΟΝΙΚΙΟΣ”, 1883-1950, Μουσικός (βιολιστής), Συνθέτης, Παραγωγός, 2002, Ερευνητική Εργασία κατατεθειμένη στη βιβλιοθήκη ΑΤΕΙ Ηπείρου, Μουσικολογική Μελέτη.
4.- ΑΣΕΡ Ρ. ΜΩΥΣΗ, ΕΛΛΗΝ – Η ΟΝΟΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΑΘΗΝΑ 1973.
5.- Δραγουμάνος Πέτρος, Κατάλογος ελληνικής δισκογραφίας 1950 – 2000, Αθήνα 2000.
6.- Αλέξης Σαββάκης, Ιωάννης Τσαρούχης, Εκδ.: Καστανιώτη, Αθήνα 1993.
7.- Λεωνίδας Χρηστάκης, Τζούλιο Καΐμη: ένας αποσιωπημένος λόγιος, εκδ.: Σπηλιώτη, Αθήνα 2002.
8.- Γιάννης Τσαρούχης, Αγαθόν το εξομολογείσθαι, εκδ.: Καστανιώτης, Αθήνα 1986.
9.- Ηλίας Βολιότης – Καπετανάκης, Μάγκες αλήστου εποχής, εκδ.: Μετρονόμος, Αθήνα 2005.
10.- Δάφνη Χρονοπούλου : Της Ρόζας μου στροφές κι επιστροφές, Δευτέρα 21 Νοεμβρίου 2011,
http://daphnechronopoulou.blogspot.gr/2011/11/blog-post_20.html, ένα πραγματικά πολύ όμορφο κείμενο, που τιμά τη Ρόζα αλλά κοσμεί και το διαδίκτυο.
11.- Ριζοσπάστης, Μαρία Κάλλας και Ρόζα Εσκενάζυ, εφημερίδα, 2/12/2011.
12.- Θεόφιλος Σαρασίδης - ALKIVIADES, Η ιστορία του λαϊκού τραγουδιού, Το αστικό λαϊκό τραγούδι, Μέρος 4ο: Η Ολοκλήρωση, musicheaven.gr, 25 Απριλίου 2005,
να ευχαριστήσω δε το φίλο πατωματζή, Alkiviades, για τα υπέροχα άρθρα του και τις όμορφες προσεγγίσεις του, εντός του musicheaven, αλλά και εκτός αυτού.
13.- Μιχαήλ Μαρμαρινός, Την απελπισία τη φοβάμαι περισσότερο από την καταστροφή, Συνέντευξη στη Μυρτώ Λοβέρδου, Το Βήμα, 2/7/2011.
14.- Βαγγέλης Αρναουτάκης, Ρόζα Εσκενάζυ η Τουρκατζού (1895 – 2/12/1980), Περιοδικό Όγδοο, 2 Δεκεμβρίου 2011.
15.-Μουστάκας Κωνσταντίνος, Κιρκάσιοι, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος, 18/4/2008.
16.- Σάββα Καλεντερίδη, Οι Κιρκάσιοι προετοιμάζονται να ζητήσουν το δικό τους κανάλι στην τουρκία, Ιφιγνώμων Πολιτικά, 8 Ιανουαρίου 2009.
17.-Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, Αναγκαστικός Νόμος 1619. Περί Ραδιοφωνίας και συμπληρώσεως των περί του Υφυπουργείου Τύπου και Τουρισμού κειμένων διατάξεων, Εν Αθήναις τη 16 Φεβρουαρίου 1939, τεύχος πρώτον, αριθμός φύλλου 61, σελ. 417.
18.-Παναγιώτης Μέντης, Ρόζα, Θέατρο (βιβλίο με κείμενο, πρόγραμμα της παράστασης Θεάτρου Πρόβα, με τη Μαίρη Ραζή), Εκδ.: Αιγόκερως, 2012.
19.- Κατσούλης Ηλίας, Χρήστου Φιλιππακόπουλου συνέντευξη, Περιοδικό Δίφωνο, τεύχος 117, 2005.
20.- Φαίδων Αλκίνοος, Δε θα παίζω εγώ για να χορεύουν οι πουτάνες – Γιοβάν Τσαούς, musicheaven.gr 1/11/2012, http://www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=News&file=article&sid=3552
Πηγή: http://www.musicheaven.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου